تکم گردانی ؛ نمایشی برای آمدن بهار

«تکم گردانی» از نمایش‌های ویژه استقبال از نوروز و بهار است که همه ساله دراستان‌های آذری‌نشین برگزار می‌شود.

تکم گردانی
تکم گردانی درواقع نوعی نمایش عروسکی و سیار است که همه ساله و پیش از آغاز سال نو از سوی تکم‌چی‌ها در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، زنجان و اردبیل اجرا می‌شود.

در این نمایش تکم‌چی، ‌بزی عروسکی را تهیه و چوبی به شکم آن وصل می‌کند و سر دیگر چوب را از تخته‌ای که در میانش سوراخی دارد عبور می‌دهد. تکم‌چی با بالا و پایین بردن چوب، بز عروسکی را می‌چرخاند. به عروسک منگوله‌هایی وصل است که هنگام چرخاندن عروسک، تکان می‌خورند. همچنین تکم‌چی هنگام چرخاندن عروسک، اشعاری به زبان ترکی می‌خواند و آمدن بهار و نوروز را مژده می‌دهد. تکم‌چی مانند سایر نمایش‌گردانان سیار خیابان به خیابان، کوچه به کوچه و خانه به خانه می‌رود و نوروزی طلب می‌کند. اگرچه این نمایش مختص مناطق آذری‌نشین است اما گاهی تکم‌چی‌ها از دیار خود به استان‌های مجاور می‌روند و نمایش تکم را اجرا می‌کنند. نکته حائزاهمیت دیگر این است که یکی دو نفر نوازنده نیز تکمچی را هنگام اجرای نمایش همراهی می‌کنند.

«محمدرضا درویشی»، پژوهشگر فرهنگ عامه معتقد است: «تکم‌چی‌ها یا عروسک ‌گردان‌های نوروزی، بشارت ‌دهندگان بهار و نوروز در مناطق آذربایجانی‌نشین ایران بوده‌اند. اینان با حرکت‌دادن تکم‌ها یا عروسک‌های کوچک چوبی تزئین شده و خواندن آواز به نوروزخوانی و بهارخوانی می‌پرداختند. تکم‌گردان‌های آذربایجان در آستانه عید نوروز باستانی، با «تکه» عروسک‌هایی با نمایی از بز و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می‌روند».

اشعار تکم‌چی‌ها درونمایه‌های متنوعی دارند:

باهار آمد، باهار آمد، خوش آمد/علی(ع) با ذوالفقار آمد، خوش آمد

جناب جبرئیل نامه گتیردی/گتورجگین پیغمبره یتوردی /موبارک قوللارین گویه گوتوردی

سیزین بو تازه بایرامیز موبارک/ آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک

ترجمه:جبرئیل نامه‌ای آورد و به دست پیامبر(ص) رساند. پیامبر دستان مبارکش را به سوی آسمان گرفت. عید شما، ماه و سال و هفته و روزتان مبارک باد!

برخی تکم‌چی‌ها هم این اشعار را می‌خوانند:

امیرالمؤمنین(ع) تخته چیخاجاق/ یزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق/ شیرین شربت سو یرینه آخاجاق/ سیزین بو تازه بایرامیز موبارک

ترجمه:امیرالمؤمنین(ع) بر تخت خواهد نشست و بر گردن یزید افسار خواهد زد. پس از آن به جای آب در همه جا شربت جاری خواهد شد/عید نو شما مبارک.

یکی دیگر از اشعاری که تکم‌چی‌ها می‌خوانند، این است :

تکم تکم ناز ایلر/ چوبانا آواز ایلر

ییغار قویون قوزونی/ بایراما پشواز ایلر

ترجمه: تکم ناز می‌کند و برای چوپان آواز می‌خواند. گوسفندها و بره‌ها را جمع می‌کند و به پیشواز عید می‌رود.

یا این اشعار:

بو تکه اویون ایلر/ قوردونان اویون ایلر

ییغار گیلانین دویوسون/ چوبانین تویون ایلر

ترجمه: این بز با گرگ بازی می‌کند و برنج گیلان را جمع می‌کند تا برای چوپان عروسی بگیرد.

بعضی اشعار هم برای مطالبه انعام است:

تکه گلدی هاوادان/ بئر دونی وار یلدن، هاوادان

خانیم تکه نین پایین گتیر/ ائوین اولسون آبادان

ترجمه: بز از آسمان آمد با پیراهنی از جنس باد. خانم، سهم بز را بیاور تا خانه‌ات آباد شود.

یا این اشعار:

بو تکه نین کندی وار/ کمندی وار کندی وار

هر قاپیدا اویناسا / بئر نلبکی قندی وار

ترجمه:این بزمتعلق به روستاست و بر در هر خانه‌ای که برقصد، سهمش یک نعلبکی قند خواهد بود.

برخی اشعار هم زندگی روزانه را به نمایش می‌گذارند :

بو تکه آختا تکه/ بوینوندا وار نوخدا تکه

قیرچا قیرچا چپیش لر/ یووشانین باشین دیشلر

گئدر یایلاقدا اوتلار/ گلر آراندان قیشلار

یاخشی اولار قویونون آغی / گئدر دولانار داغی

گلین لر یی یر قویماغی / ایللاه کی قیقاناغی

ترجمه:این بز طنابی بر گردنش دارد/ سر هر که را که نزدیک شود گاز می‌گیرد / برای چرا به ییلاق می‌رود و قبل از زمستان برمی گردد / گوسفند سفید که در کوه می‌چرخد مرغوب است/ تازه عروس‌ها کاچی و خاگینه می‌خورند.

همچنین این ابیات را نیز می‌خوانند:

بیزیم یرده یومورتانی یویاللار/ سونرا دونوپ یددی رنگه بویاللار/ یددی سینده تحویل اوسته قویاللار

سیزین بو تازه بایرامیز موبارک / آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک

ترجمه: در جایی که ما زندگی می‌کنیم، تخم مرغ را می‌شویند و با هفت رنگ نقاشی می‌کنند و به هنگام تحویل سال بر سر سفره می‌گذارند. عید شما و ماه و سال و هفته و روزتان مبارک*.

تکم گردانی در نواحی غربی استان گیلان هم انجام می‌شود و به‌ آن آینه تکم می‌گویند. در گذشته تکم‌چی‌ها از اردبیل به سمت نواحی غرب گیلان و گاهی تا بندر انزلی و رشت نیز می‌رفتند تا مژده رسیدن سال نو را به مردم بدهند. از آنجا که تکم‌چی‌ها در دو طرف تکم، ۲ آینه کوچک وصل و با تکه پارچه‌های رنگی، منجوق‌ و پرهای زیبا عروسک را تزئین می‌کردند، به آن آینه تکم می‌گفتند.

رگه‌هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان از جمله اراک و ملایر دیده شده است اما باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و به‌خصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است.

در گذشته تکم‌چی‌ها حدود یک ماه قبل از عید نوروز سر و کله‌شان در روستاها پیدا می‌شد و با اجرای نمایش آینه تکم، آمدن بهار را نوید می‌دادند. بعد کودکان دور و برشان را می‌گرفتند و با تکم‌چی‌ها شادی می‌کردند.

منبع:ایرنا