نقش زنان در بسط فرهنگ محرم و سوگواری

آئین‌های شادی و سوگواری ریشه در فرهنگ کهن این مرز و بوم دارد. خصایل فرهنگی، هنری، و ملی ایرانیان در طی قرن‌ها استمرار ریشه‌ای محکم دوانده و بخشی از آن در آئین‌های گوناگونی، که آئینه هر جامعه‌ای است، نمود پیدا کرده است.

پی بردن به معناهایی که در دل سنت‌های یک جامعه نهفته است چندان آسان نیست، اما از رویکردها و باورهای آن حکایت دارد. مراسم سوگواری و عزاداری در فرهنگ ایران اسلامی از این دست سنت‌هاست که در طی تاریخ با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و در عهد ناصری، با ورود زنان به این عرصه، شمایل جدیدی یافته است. آنچه در این تحقیق مورد نظر است عزاداری ایرانیان در ایام محرم و جایگاه زنان در بسط و نهادینه کردن آن در دوره مزبور است. عزاداری در مفهوم کلان خود، با همه ابعاد و زوایایی که دارد، در میان ایرانیان سابقه‌ای دیرینه دارد.

بی تردید پیش از اسلام، در میان ایرانیان باستان سوگواری برای امور دردناک و مصیبت‌ها انجام می‌شده و گویی این امر با طبع غریزی آدمی سرشته است، اما پس از ورود اسلام به ایران این سنت پیوند عمیقی با سمبل‌ها و ارزشهای اسلامی یافت؛ با مرور زمان، با تحولاتی که در گرایش‌های اعتقادی مردم در مناطق گوناگون صورت گرفت، ارزشهای اسلامی جانشین برخی سنت‌ها شد و یا مسلمانان برای پیشبرد اهداف خود از این آئین‌ها بهره بردند، در نتیجه مراسم و آئین‌ها شکل اسلامی به خود گرفتند که تعزیه یکی از این سنت‌هاست.

سنت‌ها و آئین‌های ملی مذهبی ایرانیان پس از اسلام تا عهد قاجار فراز و فرودهای بسیاری یافتند؛ از زمانی که آل بویه شیعی بر مسند قدرت سیاسی تکیه زدند و آئین‌های شیعی را رسمیت بخشیدند و وارد عرصه حیات اجتماعی کردند تا زمان صفویان این سنت‌ها به شکل‌های مختلفی تداوم یافتند. در این دوره با اعلام تشیع به منزله مذهب رسمی بیش از هر زمان دیگری احیای آداب و سنن در دستور کار قرار گرفت، اما در همه این ادوار، مردان یا نقش آفرینی آنان بود که خودنمایی می‌کرد. تا اینکه در زمان قاجار و در پی تحولاتی که در نگرش حاکمیت و مردم پیدا شد، به تدریج راه‌های ورود زنان به صحنه‌های اجتماعی گشوده شد.

یکی از این عرصه‌ها که تا حد بالایی قبح فعالیت آنان را تحت‌الشعاع قرار می‌داد حضور و نقش آفرینی در عرصه سنت‌های مذهبی بود. زنان در دوره ناصرالدین شاه، که در پی سفر به کشورهای اروپایی دغدغه‌های جدیدی پیدا کرده بود، فرصتی یافتند تا در پرتو پاسداشت سنت‌های عاشورایی خودی عرضه کنند. در این دوره، زنان با شرکت و مشارکت در عزاداری و تعزیه و نیز در مراسم مذهبی هم به صحنه آمدند و هم به ماندگاری و توسعه آن مراسم یاری رساندند. بنابراین، شناسایی و کشف چرایی و چگونگی نقش آفرینی زنان در آداب و رسوم محرم از نقاط برجسته تاریخ زنان در این دوره است که تاکنون تحقیقی به طور متمرکز در این زمینه صورت نگرفته است.

طرح مسئله زنان، به منزله یکی از اصلی‌ترین و حساس‌ترین مفاهیم در این دوره، عامل اصلی شکل‌گیری این نوشتار است و مسئله دیگر آنکه مراسم مذهبی در این دوره به کمال رسید و بی تردید زنان در این کمال سهمی بسزا و نقشی تکمیلی داشتند. بنابراین، کوشش شده است که همه ابعادی که به نوعی از جهد و توجه زنان در این ایام خبر می‌دهد، در نظر گرفته شود و نقش مرئی و نامرئی و فرایند فکری آنان بررسی شود؛ البته روشن است که توصیف‌ها و تحلیل‌های آمده در این مقاله بر اساس داده‌هایی است که گاه از تصویر کامل مدعا ناتوان‌اند، اما در عین حال تا حد بالایی فضای جدیدی را فراروی مخاطب می‌گشایند.

در بخش دیگری از این مقاله آمده که: می‌توان نقش برجسته زنان را در پاسداشت و بسط آئین‌های عاشورایی ملاحظه کرد. زنان در عصر ناصری، به رغم عقیده‌های مذهبی و تنظیم اعمال و سکناتشان با آن، به فعالیت اجتماعی روی کردند. آنان دریچه باورها و آداب مذهبی را به منزله مؤثرترین راه برای ارتباط با دنیایی فرای آنچه در آن حضور داشتند، یافتند و از آن طریق به عرصه کنش‌های اجتماعی وارد شدند و با اینکه در برخی موارد با مخالفت صریح متصدیان دینی مواجه شدند، اما دست از تلاش خویش برنداشتند و با این کنشگری خود، هم مسیر جدیدی فراروی زنان پس از خویش گشودند و هم در توسعه مراسم مذهبی گام برداشتند. در این دوره، دایره محدود آزادی زنان تا حد زیادی مرهون اعمال و عبادات مربوط به محرم و مشارکت آنان در مراسم این ایام بود، که از طریق باورها و اعتقاداتشان شکل گرفته بود، و به دلیل تعصب و پایبندی که نسبت به آن ابراز می‌کردند پا را از محدودیت‌هایشان فراتر می‌نهادند و به سوی مکان‌هایی می‌رفتند که قبله حاجاتشان بود.

گاه حرکات و اعمال آنان در این مکان‌ها متغایر با ارزشهای تعریف شده اجتماع بود و در عرف سو رفتار محسوب می‌شد. برای مثال، زنان هنگام ظاهر شدن در اجتماع حق بالازدن روبنده های خود را نداشتند، زیرا قبح این عمل سبب برخورد اجتماع با آنان می‌شد، اما زمان برگزاری تعزیه برای اینکه راحت بتوانند به تماشای نمایش مورد علاقه خود بپردازند روبنده را بالا می‌زدند، بدون آنکه همچون مواقع عادی ترس از عکس العمل اطرافیان داشته باشند. همانطور که در این تحقیق نشان داده شد، در عصر ناصری زنان حضوری گسترده در ماه محرم داشتند. شور آنان تداعی کننده اعتقاداتی است که محور اصلی فکری آنان را شکل داده بود و برپایی و شرکت در این رسوم را لازمه عمل به آن می‌دانستند. آنان از کوچک‌ترین و کم اهمیت ترین اهرم‌ها برای توسعه و باشکوه ساختن مجالس حسینی استفاده می‌کردند و در شرایط اضطراری از آن چشم‌پوشی نمی‌کردند، زیرا آن را لازمه سعادت دنیوی و کمال اخروی می‌دانستند؛ و چه بسا اگر زنان را از عوامل برجسته رونق و رواج سوگواری حسینی و بسط مراسمی که در دوره‌های قبل چندان به آن توجهی نمی‌شد بدانیم، اغراق نکرده‌ایم همچون تعزیه خوانی زنانه، روضه خوانی، و نذر دادن. به زعم اعتقادات مذهبی که عامل و پایه اصلی مشارکت زنان در مجالس حسینی بود، نمی‌توان وجوه دیگر را در آن بی اساس خواند.

بنا بر آنچه گفته شد، علت گرایش زنان به این سمت و سو، علاوه بر اعتقاد پاک دینی، شرایط حاکم بر زنان این عصر، یعنی عدم دستیابی به آزادی مشروع که اسلام به آن تأکید داشته است و محدودیت‌های ناشی از آن مثل فقدان سرگرمی‌های مناسب و مراوده‌های علمی و کسب دانش و سختگیری‌هایی که از جانب مردان اعمال می‌شد، بوده است. بزرگترین بازتاب این اشتیاق را می‌توان در گشایش دریچه‌هایی که آنان را به سوی تعلیم و تربیت سوق می‌داد مشاهده کرد و دور از انصاف است اگر یکی از پایه‌های اصلی آشنایی زنان با حقوق خود و مبارزاتشان در این راه را شرکت در این آئین‌ها ندانیم. در این زمان بود که زنان تعزیه و ارتباط عمیق معنوی خود با بزرگان دین را راهی موجه و مقبول برای آزادی و حقوق تام خود دیدند و در دوره‌های بعد اثر این اشتراک در انقلابات تنباکو، مشروطیت، و در نهایت نهضت انقلاب اسلامی نمایان می‌شود که در این پژوهش مجال سخن در این باب نبود. بنابراین، نقش آفرینی زنان در محرم در بسط سنت‌های مرتبط با این آئین دیرینه مثمر ثمر و از عوامل ثبوت آن در تاریخ ایران اسلامی شد.

منبع:خبرگزاری مهر