مدرسه ی چهارباغ (حوزه علمیه)

باشکوه، تحسین برانگیز و اعجاب آور تنها برخی از واژگانیست که خاورشناسان و باستان شناسان شهیر اروپایی همچون اوژن فلاندن، مادام ژان دیولافوا و کنت آرتور دو گوبینو درتوصیفِ مدرسه ی چهارباغ شهر اصفهان در نوشته‌ها و سفرنامه‌هایشان به کار برده اند.

 با ما همراه باشید تا به آخرین بنای تاریخی با شکوه در عصر صفوی سفر کنیم و بیشتر با هنر معماری ایرانی- اسلامی در آن دوران آشنا شویم.

معرفی:

مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان، آخرین شاهکار مسلم معماری در دوران صفوی است که در زمان شاه سلطان حسین -آخرین پادشاه صفوی- با هدف تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی ساخته شد و در دوران اوج خود پذیرای هزاران طلبه از ایران و کشورهای اطراف بود. مدرسه ی چهارباغ که به آن مدرسه ی سلطانی و مدرسه ی مادر شاه نیز می گویند، در زمینی به مساحت 8500 متر مربع در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان واقع شده و امروزه یکی از معروف ترین و مهم ترین اماکن تاریخی و مذهبی در شهر اصفهان است.

وجه تسمیه:

از آنجا که این مدرسه در خیابان چهارباغ شهر اصفهان واقع شده است به آن مدرسه ی چهارباغ می گویند. همچنین از آن جهت که این مدرسه در زمان شاه سلطان حسین صفوی احداث گردید، به مدرسه ی سلطانی نیز شهرت یافته است. برخی افراد نیز در گذشته این مدرسه را مدرسه ی مادر شاه می نامیدند و دلیل آن نیز موقوفاتی همچون چندین کاروانسرا و بازار است که توسط مادر شاه سلطان حسین به مدرسه اهدا گردید.

تاریخ مختصر بنا:

ساخت مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان در سال 1116 هجری قمری آغاز شد و ده سال بعد در سال 1126 به پایان رسید. اما ساخت بنای اصلی مدرسه در سال 1119 هجری قمری به اتمام رسید و این مدرسه سه سال بعد در سال 1122 هجری قمری در مراسمی با شکوه و بی سابقه با حضور شاه سلطان حسین و برخی از مشاهیر و علمای آن زمان به شکل رسمی افتتاح گردید.

هدف از تاسیس مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان آموزش علوم دینی به طلاب جوان بود. اما در کنار این مهم، برای برگزاری مجالس مذهبی همچون شب های احیا و افطار در ماه رمضان و همچنین اعیاد و سوگواری های مذهبی نیز به کار می رفته است. از این رو این مدرسه به باور بسیاری از محققین به عنوان مسجد نیز مورد استفاده قرار می گرفته و محلی برای جمع شدن مسلمانان بوده است.

معماری:

وقتی صحبت از معماری مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان به میان می آید، می توان ساعت ها درباره ی آن صحبت کرد و ده ها صفحه را در توصیف هنر و زیبایی های آن نوشت. اما از آنجا که هدف ما در این متن آشنایی با این مدرسه ی دوران صفوی است، تنها به معرفی و بررسی موارد اساسی در معماری این بنا می پردازیم.

نمای بیرونی مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان از یک سردر بلند به همراه هفده طاق نمای آجری تشکیل شده و شکوه و جلوه ای ویژه به مدرسه بخشیده است. از دیگر تزئینات نمای خارجی می توان به کاشی کاری های ریز و مقرنس های پر نقش و نگار اشاره کرد که توسط برترین معماران و هنرمندان آن زمان طراحی و اجرا شده اند.

قسمت درونی مدرسه نیز از درگاه ورودی، هشتی، حیاط اندرونی و حجره های درس تشکیل شده است و اوج شکوه معماری ایرانی-اسلامی را می توان در آنها به نظاره نشست. به باور بسیاری از بازدیدکنندگان زیباترین قسمت درونی، هشتی است که با هنر کاشی کاری زینت یافته. هشتی در معماری ایرانی به فضای سرپوشیده ی بعد از فضای ورودی می گویند که به منظور تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ حریم خانه مورد استفاده قرار می گرفته است.

در ادامه شما را با مهمترین و برجسته ترین ویژگی های معماری در این بنا آشنا می کنیم:

• مدرسه ی چهارباغ حوزه ی علمیه ی شهر اصفهان به شیوه ی اصفهانی ساخته شده است. شیوه ی اصفهانی آخرین سبک معماری سنتی ایرانی محسوب می شود. بناهای دیگری نیز در شهر اصفهان، به این سبک ساخته شده اند.
• به باور بسیاری از اهل فن، گنبد مدرسه ی چهار باغ از نظر تناسب، زیبایی و کاشیکاری بعد از گنبد مسجد شیخ لطف الله قرار دارد.
• در تزئین قسمت های مختلف بنای این مدرسه از هنرمندان زرگر، طلاکار، خطاط و قلم زن استفاده شده است و از این رو تزئینات این مدرسه/مسجد را می توان در زمره ی شاهکارهای معماری و صنایع ظریف قرار داد.
• مدرسه ی چهارباغ به موزه ی کاشیکاری شهر اصفهان نیز شهرت یافته است و دلیل آن نیز استفاده از انواع فنون کاشیکاری همچون کاشی هفت رنگ، معرق، مَعْقِلی و گره چینی در تزئین دیوارهای مدرسه است.
• اوج هنر حجاری و سنگتراشی در دوران صفویه را می توان در منبر دوازده پله ای این مدرسه مشاهده کرد که به صورت یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده است.
• حجره ی مخصوص شاه سلطان حسین یکی دیگر از دیدنی های این مدرسه به شمار می رود. این حجره محل جلوس شاه بوده است و زمانی که او از مدرسه بازدید می کرد در این حجره ساکن می شد.
• یکی دیگر از شاهکارهای هنر سنگتراشی و خطاطی را می توان در سنگاب های این مدرسه به نظاره نشست. سنگاب به ظرف سنگی بزرگی گفته می شود که آن را از آب پر می کردند و معمولا در فضای بیرونی مسجد و یا در سایر اماکن عمومی قرار می دادند؛ پیشینیان برای وضو و یا آشامیدن از آن استفاده می کردند. امروزه دو سنگاب در مدرسه چهار باغ وجود دارند که در صحن مدرسه و در سرسرای ورودی واقع شده اند.
• علاوه بر جاذبه های معماری، جاذبه های طبیعی این مدرسه نیز نگاه ها را به خود جلب می کند؛ یکی از این گنجینه های طبیعی، درختان چنار کهنسالی است که استوار و پابرجا از دل حوادث و گذرگاه های تاریخ به سلامت برای ما به یادگار باقی مانده اند و در کنار جوی آب روان این مدرسه، طراوت و شادابی را به ما ارزانی می دارند.

موقوفات

همانطور که پیشتر در ابتدای متن گفته شد، مدرسه ی چهارباغ به مدرسه ی مادرشاه نیز شهرت دارد و دلیل آن نیز موقوفات بسیاری است که توسط مادر شاه سلطان حسین به مدرسه اهدا شده بود. این موقوفات شامل روستاها، مزارع، باغ ها، بازارها و کاروانسرای های متعددی بود که بسیاری از آنها در حمله ی محمود افغان به ایران ویران گشتند و سرنوشت بسیاری دیگر نیز نامعلوم باقی ماند.

یکی از این کاروانسرا ها،  کاروانسرای مادر شاه نام داشت که دیوار به دیوار مدرسه در ضلع شرقی قرار گرفته بود و در زمان خود مجلل ترین اقامتگاه مسافرین به شمار می رفت. این کاروانسرا از حمله ی سربازان افغان نسبتاً جان سالم به در برد و امروزه ما آن را به عنوان مهمانسرای عباسی یا هتل عباسی می شناسیم. جالب است بدانید مهمانسرای عباسی شهر اصفهان به دلیل معماری بی نظیر و منحصر به فردش یکی از برترین هتل های ایران و جهان محسوب می شود و در سال  2017 میلادی به عنوان زیباترین هتل خاورمیانه معرفی شده است.

وضعیت کنونی مدرسه

مدرسه ی چهارباغ شهر اصفهان مجددا در سال 1320 هجری خورشیدی بازگشایی شد و پس از پیروزی انقلاب نیز نام این مدرسه به ” مدرسه علمیه امام جعفرصادق ” تغییر یافت. این مدرسه در حال حاضر یکی از حوزه های علمیه ی شهر اصفهان به شمار می رود و محل تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی است.

آدرس: اصفهان- خیابان چهارباغ عباسی