قلعه‌های اسماعیلیه مجموعه‌ای تاریخی با پیشینه‌ای حماسی
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: در فاصله ۶ کیلومتری جنوب غرب شهر بیرجند دره پر آب و سرسبزی قرار دارد که گویا قبلا به «دَرَه» شهرت داشته و بعد از سال ۱۲۹۴ ه.ق که به دستور «امیر شوکت‌الملک» در مسیر آب‌های جاری آن دره، سد یا بندی ایجاد شد، به «بند دَرَه» معروف شده است.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: قلعه دره که بخشی از آن نزد مردم بومی به «حوض غلام کُش» معروف و به همان دلیل برخی به آن «قلعه حوض غلام کش» نیز می‌گویند، بر فراز قله‌ای از رشته کوه باقران بر کناره جنوبی دره و مشرف بر بند دره قرار دارد.
وی ادامه داد: آن قلعه عظیم که مانند دیگر قلعه‌های مهم منطقه توسط اسماعیلیان قهستان ساخته یا تصرف شده است نقشه‌ای مستطیل متمایل به بیضی در ابعاد تقریبی۷۰۰ در۴۰۰ متر دارد. حصار پیرامونی آن به تبع از پستی و بلندی‌های کوه ساخته شده است. در حال حاضر بقایای بخش‌هایی از حصار و هشت برج نیم استوانه‌ای در قلعه قابل تشخیص است. فضاهای معماری متعدد و متنوعی که در قلعه وجود داشته و اکنون خرابه‌های آن‌ها برجای مانده، حاکی از آن است که قلعه دره احتمالا پایگاه تدارکاتی اسماعیلیان بوده، زیرا امکان تردد احشام به قلعه و وجود تاسیساتی مثل آسیاب و مخزن فرضی روغن و سیلوهای غلات و انبارهای بزرگ ذخیره در آن احتمالا عهده‌دار تامین آذوقه و نیازهای حیاتی ساکنان قلعه‌های دیگر منطقه بوده‌اند.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: سازه‌های معماری قلعه دره مانند دیگر قلعه‌ها عمدتا از سنگ با ملات گچ و در سازه‌های آبی با ملات و اندود ساروج شکل گرفته، اما به نظر می‌رسد که کاربری فضاها، متفاوت و بیشتر مخصوص ذخیره‌سازی بوده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: ظاهراً ارگ یا شاه‌نشین در مرکز قلعه قرار داشته که اکنون وجود خارجی ندارد، اما داغی دیوارها و پراکندگی قطعات آجر و گچبری حاکی از آن است که در قسمتی از مجموعه فضاهای مسکونی وجود داشته است. ورودی‌های قلعه از دو جبهه شمال غرب و جنوب شرق به درون راه یافته و احتمالا دروازه اصلی در شمال غرب قرار داشته است.
وی خاطرنشان کرد: از جمله سازه‌های معماری جالب و شگفت‌آور قلعه دره، آسیابی در منتهی‌الیه غربی قلعه بوده که بقایای معماری و بخشی از تنوره استوانه‌ای سنگی و ساروجی آن هنوز بر جای مانده و بقایای جویی که در سنگ کنده شده و آب را از روستای «حوزان» در بالادست قلعه به تنوره انتقال می‌داده نیز قابل مشاهده است. در همان محل چشمه‌ای نیز از زمین می‌جوشیده و آب مورد نیاز جمعیت کوچکی را که در حاشیه شمال‌غرب قلعه مسکن داشته‌اند، تامین می‌کرده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: توجه به اینکه آب و آبرسانی به قلعه از اهمیت خاص برخوردار بوده و علاوه بر آبرسانی مستقیم به قلعه در حدی که سنگ آسیابی را بچرخاند، در عمق دره جنوبی و مجاور قلعه دو آب‌بند از سنگ و ساروج احداث شده تا سیلاب‌های فصلی را مهار و ذخیره کند و مخازن متعدد نیز با بدنه سنگی و اندود ساروج در نقاط مختلف ساخته شده که بعید نیست برخی از آن‌ها که آب‌انبار پنداشته شده، کاربرد ذخیره غلات داشته باشند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: یکی از آن آب‌انبارهای بزرگ و مسقف در ابعاد ۴ در۵ متر و عمق ۲.۵ متر که از پساب آسیاب پر می‌شده، در مجاورت آسیاب و در جبهه غربی قلعه وجود داشته، اما بزرگ‌ترین و جالب‌ترین مخزن ذخیره آب یا حوض‌انبار بنایی مستطیل شکل (معروف به حوض غلام کش) در ابعاد ۴ در۵ متر و عمق بیش از ۳ متر در منتهی‌الیه جبهه شرقی قلعه با دیوارهای صاف و مرتب ساروج اندود و ۶ ستون بلند آجری با قاعده مربع است که پوشش آجری مرکب از ۹ چشمه طاق را بر دوش حمل می‌کرده‌اند.
وی افزود: این سازه معماری که بر سه جانب شرقی، غربی و جنوبی دیوارهای ضخیم و محکم داشته قادر بوده است حجم آب زیادی را در خود ذخیره کند. در کنار آن حوض‌انبار سازه ذخیره کوچک و مرتب دیگری ساخته شده که بنا به نوشته شادروان فرغانی، مرحوم دکتر ستوده احتمال داده‌اند این فضا، فضای خاص ذخیره روغن بوده است. در صورتی که این احتمال با یقین مقرون باشد، فرضیه تدارکاتی بودن قلعه دره تقویت می‌شود.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: در سمت شمال غربی قلعه بقایای مجموعه معماری مشاهده می‌شود که برخی آن را اسطبل پنداشته‌اند. در مجموع شیب جنوبی کوه کمتر و مناسب جهت راه‌یابی انسان و احشام به داخل قلعه بوده در صورتی که سمت شمالی مشرف به پرتگاه و غیره قابل عبور بوده است. این قلعه مشرف بر راه ارتباطی سیستان به خراسان و نیز شهر بیرجند و آبادی‌های اقماری آن بوده و از این جهت و نیز دسترسی به منابع آبی قابل اهمیت بوده است.
وی ادامه داد: قلعه عظیم دَرَه در سال ۱۳۸۲ به شماره ۹۶۰۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:ایسنا
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.