آب‌انبار، ابتکار معماری گذشتگان
ایده ذخیره آب در ذهن بشر اولیه با مشاهده گودال‌ها‌ی طبیعی شکل گرفته که به وسیله آب باران و سیلاب‌ها پر شده و آن را در خود نگهدار‌ی می‌کرده و بشر به‌تدریج و با توجه به نیاز از آن الگو گرفته و اقدام به ساخت بنا‌ها‌یی دست‌ساز و مشابه نمونه‌ها‌ی طبیعی کرده که با پیشرفت تمدن‌‌ها‌ی بشر‌‌ی تکامل یافته است.
آب‌انبار یکی از کهن‌تر‌ین سازههای آبی و پدیده‌ها‌ی معماری ساخت دست بشر به منظور ذخیره آب بوده که قدمت آن به دوران باستان می‌رسد. در گذشته‌ها‌ی نه چندان دور اجزا‌ی معماری خانه‌ها‌ی ایرانی منطبق بر آب‌و‌هوا و شرایط جغرافیایی از بخش‌ها‌ی مختلفی تشکیل شده و بنا به اقتضاعات موجود از جزییات کمتر و بیشتر‌ی برخوردار بوده است. در واقع معماری آب‌انبار بیانگر هویت بومی مردم منطقه و همچنین به عنوان یک سازه آبی یکی از عناصر اصلی محسوب می‌شده است.
هر یک از بخش‌ها‌ی خانه‌ها‌ی ایرانی از قبیل فضای بیرونی، اندرونی، هشتی، حیاط، حوض، اتاق‌ها، مطبخ، آب‌انبار و … از ویژگی‌ها‌ی ظریف و هنر‌مندانه‌ای تشکیل شده که آب‌انبار یکی از شاخص‌تر‌ین این موارد است.
آب‌انبار در واقع حوض یا استخر سرپوشیده و محلی برای ذخیره و نگهدار‌ی آب‌باران و جویبارهای فصلی بوده که یا در محله برای استفاده عموم و یا در زیرزمین خانه‌ها‌ی اشخاص متمول ایجاد می‌شده است. از قدیم‌الایام تامین آب شرب مصرفی یکی از دغدغه‌های اصلی مردم بوده چرا که آب‌و‌هوا‌ی خشک، کمبود بارش، خشکسالی و … لزوم احداث سازههای آبی از جمله آب‌انبار، بند، چاه و قنات را فراهم کرده است.
آب‌انبار از بخش‌ها‌ی گوناگونی از قبیل مخزن یا خزینه همان محوطه اصلی آب‌انبارکه محل ذخیره آب بوده و در داخل زمین قرار می‌گرفته و از اشکال مختلفی برخوردار بوده است، تشکیل می‌شود، پا‌شیر در واقع شیر بزرگی است که به مخزن متصل بوده و در طرفین آن سکویی برای نشستن وجود داشته است، سر‌در که ابتدا و ورود‌ی راه‌پله عمیق آب‌انبار بوده و تا زیرزمین ادامه داشته است و باد‌گیر که با گردش هوا‌ی تازه و وزش باد مطبوع موجب خنکی فضای سازه می‌شده است.
سازههای آبی نظیر آب‌انبار از کهن‌تر‌ین اجزا‌ی معماری در مناطق کویری است که از قدیمی‌تر‌ین نمونه این نوع ابینه می‌توان به بنایی در نزدیکی چغازنبیل اشاره کرد. آب‌انبار از کار‌برد‌ی‌ترین اجزا در معماری ایرانی بوده و در واقع به نوعی می‌توان ایرانیان را مبتکر آن دانست.
این دست از مخازن‌آبی با نامهای متفاوتی همچون سرد‌ابه، برکه، منبع و… علاوه بر ویژگی‌ها‌ی کار‌برد‌ی دارا‌ی معماری شاخصی بوده‌اند. اصول مهندسی و علمی به کار رفته در نحوه اجرا و ساخت آب‌انبار، عایق‌بند‌ی، مراحل تصفیه آب و همچنین استفاده از روشهای گو‌نا‌گون از قبیل میکروب‌کشی و گندزدایی به منظور سالم‌سازی آب ذخیره شده در این بناهای تاریخی نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
معماری آب‌انبار به نوع معماری منطقه مورد نظر بستگی دارد
معماری آب‌انبار بسته به نوع معماری منطقه مورد‌نظر و بر‌حسب شکل ظاهر‌ی می‌توانسته مدور، پلکانی و چهار‌گوش بوده و دارا‌ی تزیینات آجر‌کار‌ی و یا ساده باشد. آب‌انبار هسته اصلی و از جمله ضروریات مهم برای ادامه زندگی در مناطق گرم‌و‌خشک بوده که عنصر اصلی حیات را در خود ذخیره کرده است.
آب‌انبار‌ها‌ی خانگی، مکعب یا مکعب‌مستطیل با سقفی مسطح بوده و از آب چاه، قنات و چشمه پر می‌شده و آب‌انبار‌ها‌ی عمومی به شکل استوانه و با سقفی گنبد‌ی شکل یا کله‌قند‌ی ساخته می‌شده و از آب باران و رود‌خانه‌ها پر می‌شده است. قسمت‌ها‌ی پایین‌تر آب‌انبار آب خنک و قسمت‌ها‌ی بالا‌تر و نزدیک به پله‌ها آبی گرم داشته است.
در ساخت این بنا‌ها از دو نوع آجر لیمویی رنگ معروف به آجر آب‌انبار‌ی برای بدنه اصلی و آجر معمولی برای پوشش بیرونی استفاده می‌شده است. ساروج به عنوان ملاط نگهدار‌نده آجر‌ها از دیگر ابداعات معماران ایرانی در دوران باستان بوده است.
آب‌انبار یکی از بناهای بومی و اصیل ایران است که در قالب یکی از بناهای عام‌المنفعه از جایگاه و منزلت بالایی در معماری، تمدن و فرهنگ ایران‌زمین برخوردار است. وجود آب‌انبار در معماری ایرانی با شکل ساده و کار‌برد فراوان، دسترسی به آب را در تمام طول سال امکان‌پذیر کرده است به گونه‌ای که معماری کهن این سازه‌ها همچنان نیز کار‌آمد و کار‌برد‌ی است.
مخزن آب‌انبار‌ها در فصول سرد از بارش‌ها پر می‌شده تا در فصول گرم مورد استفاده قرار بگیرد. آب‌انبار از جمله اصلی‌ترین و مهم‌ترین عواملی بوده که نقش حیاتی و کلید‌ی در ادامه زندگی بشر داشته است.
توجه به جزییات و ایجاد امکانات رفاهی مناسب برای بهره‌گیر‌ی از مواهب‌الهی از جمله شاخصه‌ها‌ی معماری ناب ایرانی است. پیشرفت قابل توجه در تکنیک‌ها‌ی ساختمانی در طول ادوار مختلف متبلور شده است.
هر چند امروزه با وجود لوله‌کشی آب شهری و همچنین به واسطه تغییر معماری و ساختار‌ی بناهای امروز‌ی حضور و نقش آب‌انبار‌ها چندان به چشم نمی‌آید اما شاید باز‌نگر‌ی این سیستم شگفت‌انگیز و کار‌آمد و راه‌انداز‌ی مجدد سازههای به‌جا‌مانده در مناطقی خاص علاوه‌بر صرفه‌جویی در مصرف انرژ‌ی با ایجاد فضای توریستی به جذب گردشگر کمک کند.
شاید بتوان یکی از دلایل علاقه مردم به ساخت و وقف آب‌انبار‌ها را علاوه‌بر رفع نیاز‌ها و احتیاجات، حفظ فرهنگ و آداب‌و‌رسوم گذشتگان دانست. با توجه به اهمیت آب و سازههای آبی در فرهنگ و زندگی مردم گذشته، لزوم آشنایی و ارتباط نسل جدید با این بخش از معماری اصیل و بومی ایرانی حس می‌شود. به دلیل پیشرفت علم، تکنو‌لوژ‌ی و معماری، بسیار‌ی از آب‌انبار‌ها نیز جایگاه اولیه و اصلی خود را در زندگی مردم از دست داده و با خطر نابود‌ی و تخریب رو‌به‌رو شده‌اند و نیاز‌مند توجه و رسیدگی جدی هستند.