آسیاب آبی «درده» در شهر تاریخی تیران‌وکرون
به واسطه رودخانه مرغاب که در قدیم دومین رودخانه بزرگ بعد از زاینده‌رود در منطقه بود و به صورت دائم نیز جریان داشت، آسیاب‌های آبی فراوانی بر روی آن بنا شده بود که در حال حاضر با توجه به آثار به جای مانده از این آسیاب‌های آبی، تعداد ۱۵ آسیاب برآورد می‌شود.
یکی از آسیاب‌های به جای مانده از اعصار گذشته، آسیاب آبی «درده» است که در مجاورت مسجد تاریخی خان، در مرکز هسته اولیه شهر تیران و در مجموعه‌ای شامل مسجد تاریخی خان، حمام ملک‌السلطان، آسیاب درده (خان عمو)، کاروانسراهای شریعت و سلطان، بازار قدیمی، یخجال قدیمی و خانه خان تیران بنا شده است.
بنا بر نظر کارشناسان و شواهد موجود، این آسیاب آبی در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول در ضلع شرقی مسجد خان و در مجاورت رودخانه مرغاب که از وسط شهر تیران عبور می‌کند، بنا شده است.
براساس اسناد تاریخی، این آسیاب آبی تا حدود ۵ دهه قبل وظیفه تهیه آرد برای قوت مردم شهر تیران را به‌عهده داشته و به تدریج با توجه به صنعتی شدن شهرها بدون استفاده مانده و چون در زیرزمین واقع شده بود به تدریج آوار خاک بر روی آن ریخته شده است.
با توجه به تلاش در راستای توسعه گردشگری در تیران‌وکرون در سال ۱۳۹۷ با نظارت و مدیریت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان و با همت انجمن دوستداران میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تیران عملیات آواربرداری و نجات بخشی این آسیاب منحصر به فرد آغاز و در اردیبهشت ماه امسال با حضور معاون عمرانی وزیر کشور و مدیر کل فقید میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان، راه‌اندازی شد.
در حال حاضر با توجه به کم آبی موجود در منطقه برای راه‌اندازی این آسیاب تاریخی آبی، اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان با همکاری شهرداری تیران، سیستم چرخشی آب را برنامه‌ریزی و اجرا کرده است که در این سیستم، آب در مخزنی جمع‌آوری شده و به طرف آسیاب هدایت می‌شود، پس از چرخش آسیاب و استفاده از آب، مجددا آب استفاده شده به مخزن برگشته و برای چرخش در همین مسیر دوباره استفاده می‌شود.
با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده، کاربری این آسیاب آبی، همان کاربری قدیمی و اصلی بوده و صرفا به‌منظور تهیه آرد استفاده می‌شود و همچنین نانوایی سنتی در مجاورت بنای این آسیاب آبی در حال احداث است که علاوه بر ارائه آرد تولیدی این آسیاب، همزمان نان سنتی به همان روش گذشته پخت خواهد شد.
با راه‌اندازی این نانوایی سنتی، چهار نفر به‌صورت مستقیم در این مجموعه آسیاب و نانوایی سنتی مشغول به کار خواهند شد.
در مرمت و احیای این آسیاب آبی، از تمام تجهیزات اصلی و قدیمی این آسیاب استفاده شده به‌نحوی که سنگ آسیاب، تنوره و دیگر تجهیزات، پس از آواربرداری، کاملا مرمت شده و در جای اصلی خود قرار گرفته و راه‌اندازی شده است.
در حال حاضر شهرداری تیران با هماهنگی و همکاری اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و انجمن‌های دوستداران میراث‌فرهنگی شهرستان پس از مرمت و احیای کامل بنای ساختمان این آسیاب آبی، مشغول به محوطه‌سازی فضای اطراف این اثر تاریخی است.
از جمله مواردی که در مرمت این آسیاب آبی به دقت انجام شده و به همان سبک قدیمی آن اجرا شده است کف فرش و بازسازی تنوره و سیستم آسیاب آبی است که به زیبایی نمایانگر خلاقیت و هنر گذشتگان خوش ذوقمان بوده است.
امید می‌رود تا با تداوم همکاری میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، شهرداری و انجمن‌های دوستداران میراث‌فرهنگی شهرستان تیران‌وکرون، سنت احیا و مرمت بناهای تاریخی دیگری که در منطقه به جا مانده از جمله حمام‌ها و بازارچه‌های تاریخی ادامه داشته باشد و شاهد راه‌اندازی تمامی این آثار منحصر به فرد تاریخی باشیم.