آیین بیل‌گردانی از رسوم دیرین مردم خراسان شمالی در ایام محرم
عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه‌ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسمی است که در طول تاریخ به‌عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
یکی از مهم‌ترین رسم‌های محرم، تعزیه‌خوانی است، تعزیه هنر بومی و مذهبی است که متعلق به مردمانی به دل‌های گره‌کرده به اسلام و ائمه است. تعزیه در لغت به معنای سوگواری و برپا شدن مراسم عزاداری به یادبود درگذشتگان است.
تعزیه به معنای خاص یک نوع نمایشی شکل‌گرفته از درون آیین‌های سوگواری عاشورا است که آیینی، روایی، منظوم، موسیقایی، مبتنی بر قرارداد و نمادهای آشنای مخاطب اجرا می‌شود. تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام می‌گیرد.
تعزیه صرفاً به تشریح وقایع کربلا نمی‌پردازد و طیف وسیعی از صحنه‌های تاریخی صدر اسلام و حتی حوادث عصر پیامبران و نیز وقایع امامان پس از امام حسین (ع) را دربرمی گیرد. بااین‌حال، کربلا کانون و هسته اصلی این نمایش است و در هرکدام از مجالس تعزیه قبل و بعد از عاشورا به حوادث نینوا گریز زده می‌شود.
بنی اسد نام تیره‌ای از قبایل عرب از فرزندان اسدبن‌خزیمةبن‌مدرکه است و این قبیله توفیق و افتخار دفن پیکر مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) و انصار آن حضرت را پس از واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری قمری داشتند.
یکی از آیین‌های عزاداری ایام سوگواری محرم در استان خراسان شمالی، تعزیه بنی اسد (بیل‌گردانی) است که هرساله این استان مذهبی را میزبان خیل عظیمی از عزاداران و مشتاقان معرفت اباعبدالله (ع) از گوشه و کنار جمع می‌کند.
در این استان هرسال در روز دوازدهم ماه محرم اهالی در قالب هیئت‌های عزاداری، با بیل و کلنگ و پیکرهای بدون سر شهدای عاشورا را بر دوش گرفته و تعزیه خاک‌سپاری شهدای کربلا را اجرا و در شهر به عزاداری می‌پردازند.
آیین بیل‌گردانی یکی از رسوم دیرین مردم استان خراسان شمالی است که در عزاداری ماه محرم و در دوازدهمین روز محرم برگزار می‌شود. تعزیه بنی اسد (حمل بیل) نوعی شبیه‌سازی است از طایفه بنی‌اسعد که در واقعه عاشورا، پیکر مطهر امام حسین (ع) و دیگر شهدا را پس‌ازاین که سه روز در بیابان (صحرای کربلا) مانده بود، با بیل و ابزار دیگر به خاک سپردند.
این آیین یک مرشد و رهبر دارد که نوحه‌های اصیل و خاصی را قرائت می‌کند و مردم در پاسخ به نوحه‌ها با اشک و مویه می‌کنند مراسم تشیع نمادین شهدای کربلا را برگزار می‌کنند.
نحوه برگزاری مراسم
بر اساس گفته‌های پیشینیان، طایفه بنی‌اسد اجساد شهدای کربلا را به خاک می‌سپارند که به تعزیه بیل و منتیل نیز در بین مردم شناخته می‌شود.
مسیر حرکت هیئت عزاداری (برای اجرای تعزیه) در شهر گرمه (یکی از شهرهای برگزارکننده) از کنار مسجدالحسین (مسجد در قلعه) آغاز و پس از عبور از محله قدیمی شهر (محله باغمزار) تعزیه را در میدان اصلی شهر اجرا می‌کنند.
و بدین‌صورت است که عده‌ای از اهالی شهر گرمه با بر تن کردن نیم‌تنه بلند عربی (کفنی) و بیل به دست به نشانه مردان قبیله بنی اسد که جهت دفن پیکرهای مطهر شهدا به کربلا آمده بودند به اجرای تعزیه می‌پردازند. شبیه قوم بنی اسد وارد صحنه شده و به همراهی شبیه حضرت امام سجاد (ع) یکی‌یکی شهدا به‌ویژه پیکر مطهر پدرش امام حسین (ع) را شناسایی می‌کند.
«ای بنی اسد کفن بیاورید، برای حسین فاطمه بوریا بیاورید، حسین کفن ندارد، سر در بدن ندارد.»
«مگر کفن به کربلا به غیر بوریا نبود، مگر حسین فاطمه عزیز مصطفی نبود» بدن شهدا را کنار هم قرار داده و نماز بر پیکر آن‌ها به‌جای آورده و به دفن شهدا پرداختند که در تمام این مراحل همزمان با حرکات و اجرای نقش توسط هنروران مداح، آن وقایع جان‌سوز روایت می‌شود.
پس‌ازآن سینه‌زن‌ها وارد می‌شدند که پس از خواندن هر بیت نوحه توقف می‌کردند و با ضربه‌های یکنواخت و گنگ بر خود و مشت بر سینه‌هایشان دوباره دم می‌گرفتند. در این تعزیه مردم دورتادور تعزیه‌خوان‌ها حلقه‌زده‌اند. این حلقه زدن مردم، ارتباط ویژه‌ای بین تماشاگر و تعزیه ایجاد می‌کند.
از جنبه‌های جالب تعزیه بنی اسد این است که در پاره‌ای از صحنه‌های هیجان‌انگیز آن، تمامی تماشاگران در تعزیه دخالت دارند و با دیدن برخی وقایع از خود عکس‌العمل نشان می‌دهند؛ بر سر و سینه می‌زنند، اشک می‌ریزند، فریاد می‌کشند.
هدف اصلی تعزیه بنی اسد، تقویت و تحکیم یگانگی میان مؤمنان روی صحنه (تعزیه‌گردان‌ها) و حاضران در محل است.
تعزیه باید شعله محبت اهل‌بیت را در دل‌های تماشاگران به‌گونه‌ای زنده کند که مردم هم‌نوا با زندگی عملی ستارگان درخشان آسمان امامت و ولایت، برنامه زندگی فردی و اجتماعی خود را تنظیم کند و به فضایل روی آورده و از رذایل پرهیز کنند زیرا تعزیه هنری مذهبی است، باید عنصری سازنده از اندیشه اسلامی در آن نهفته باشد و حقیقتی زنده و پویا را نوید دهد و بر معرفت و بصیرت حاضران در مجلس نسبت به فرهنگ عاشورا بیفزاید.
آیین بیل‌گردانی با شماره ۴۲۶ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.