مجموعه تاریخی بندیان درگز بخشی از تمدن خراسان
با توجه به اهمیت بسیار زیاد این شواهد و پس از انجام چندین فصل كاوش باستان‌شناسی توسط استاد مهدی رهبر، آثار ارزشمند و منحصر به‌فرد معماری از دوره ساسانی به‌دست آمد. این شواهد در محدوده‌ای حدود چهار هكتار قرار دارد و تاکنون بخش كوچكی از آن از زیر خاک خارج شده است.
قسمت اصلی بندیان، ساختمان مرکزی یا نیایشگاه است که در برگیرنده تالاری مربع شکل به ابعاد ۸/۵ در ۱۰/۵ متر بوده و سقف آن بر روی چهارستون گچ‌بری شده زيبا قرار داشته است. بر روی دیوارهای داخلی این تالار، هفت صحنه گچ‌بری شده قرار گرفته كه از حيث تاريخی و هنری واجد ارزش‌های فراوانی است.
صحنه شكار گوزن توسط پادشاه سوار بر اسب، صحنه جنگ پادشاه ساسانی با پادشاه اجنبی (هپتالی)، صحنه پيروزی پادشاه ایرانی بر دشمن اجنبی، يك صحنه مذهبی شامل تصويری از فرشته آناهيتا، الهه فراوانی و آب‌های روان با ظرف آبی در دست که در حال ریختن بر روی زمین و زنبق‌هاست و صحنه‌های معرفی شخصیت‌های مهم دوره ساسانی، صحنه تاج‌بخشی و صحنه ضيافت از جمله آن‌هاست.این صحنه‌ها با نوارهای ترسیم‌شده با طرح‌های برگ انگور یا چلیپا‌شکل محدود شده‌اند.
در انتهای این تالار، راهرویی به سمت داخل ساختمان ارتباط پیدا می‌کند که به یک آتشکده با فضای چهارطاقی با ابعاد چهار متر در چهار متر وارد می‌شود و آتشدان گچی بسیار زیبایی در میانه آن قرار دارد.
در سمت شمال این آتشکده، اتاقی کوچک با سه استودان گچی قرار دارد، بر روی استودان‌ها نقوش اساطیری گاو گیریفون، مار، عقرب و صحنه‌های شکار دیده می‌شود.در جنوب چهارطاقی آتشکده نیز فضایی مدور به‌عنوان «برشنوم گاه» یا محل تطهیر بوده است.
نيايشگاه بندیان به‌ظاهر در مجموعه‌ای از بناهای حكومتی یا «دستکرد» قرار داشته است.
بر اساس مدارك موجود اين ساختمان‌ها در زمان بهرام پنجم (۴۳۸/۴۲۰ ميلادی) بعد از جنگ با پادشاه هپتالی و کشتن او ساخته شده و در زمان پيروز پادشاه ساسانی كه به دست هپتالی‌ها كشته شد، تخریب‌شده است.
براساس کتیبه‌های کشف‌شده به خط پهلوی كه بر بدنه ديوارهای گچی تالار نقش بسته شده، درگز فعلی همان «دستگردی» است كه با «مرو» يك واحد سياسی را تشكيل می‌داده و مقر يكی از مرزبانی‌های دوره ساسانی بوده است.
مضمون کتیبه‌ها حكم انتصاب شخصی به نام «يزداد» از طرف يك مقام عالی‌رتبه به نام «ويد شاپور» به دژبانی مرو است.
هم‌اکنون این مجموعه معماری در پوشش اولین سایت‌موزه طراحی شده در شرق ایران، مکان مناسبی برای معرفی بخشی از هنر دوره ساسانی خراسان است.
در خارج از ساختمان مرکزی و به فاصله چهل متری شرق آن، یک سازه برجی‌شکل از دوره ساسانی برجای مانده که دخمه تدفین یا برج خاموشان است. در این برج، بخش مهمی از مراسم مذهبی و خاص تدفین در آئین زردشت انجام می‌شده که از قداست زیادی برخوردار بوده است.
اقامتگاه حاکم یا تالار تشریفات، عمارت نسبتاً بزرگی است که در فاصله نودمتری جنوب غرب ساختمان نیایشگاه قرار دارد، این ساختمان با طرح تالار ستون‌دار محل زندگی یزداد شاپوران یا همان حاکم بندیان است.
در کنار نیایشگاه بندیان، محوطه تاریخی یاریم‌تپه با ۳۷ متر ارتفاع، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی شرق ایران است، این تپه بلندپیکر، در فاصله ۳۰۰ متری غرب مجموعه بندیان و در کناره رودخانه درونگر قرار گرفته است.
با توجه به شناسایی طیف بسیار گسترده داده‌های سفالی از زمان پیش از تاریخ تا دوران تاریخی، این محوطه بیشترین دوره استقرار پی‌درپی سکونت در خراسان را داراست.
محمود طغرایی مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی بندیان درگز درباره اقدامات انجام‌‌شده در این مجموعه، اظهار می‌کند: «پس از اتمام کاوش باستان‌شناسان در محوطه مرکزی بندیان و سامان‌دهی و انجام اقدامات گسترده مرمتی و حفاظتی شواهد کشف‌شده، بر روی عوارض معماری، پوشش بزرگی طراحی و ساخته شد و در سال ۱۳۸۹ به‌عنوان سایت‌موزه بندیان به بهره‌برداری رسید.»
او می‌گوید: «نورپردازی گچ‌بری‌ها، بازسازی یکی از استودان‌ها، سامان‌دهی و مستندسازی فنی نقوش از جمله اقدامات مهم در داخل فضای سایت‌موزه در سال‌های گذشته است. طراحی محوطه‌سازی مجموعه در راستای سامان‌دهی مسیر گردشگران نیز از اقدامات مهم سال ۹۸ و سال جاری است.»
طغرایی می‌افزاید: «مرمت برج خاموشی، تالار تشریفات یا ساختمان اقامتگاهی حاکم و توسعه و تکمیل طرح محوطه‌سازی در تمام محدوده مجموعه از برنامه‌های سال‌های آینده این پایگاه است.ایجاد نمایشگاه دستاوردهای بندیان که در برگیرنده تصاویر و شرحی از مراحل کشف و تأسیس سایت‌موزه مذکور در یکی از فضاهای ساختمان اداری موجود است، از دیگر برنامه‌های در دست انجام است.»
ابوالفضل مکرمی‌فر مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی نیز می‌گوید: «شهرستان درگز از جمله شهرستان‌های خراسان رضوی با ویژگی‌های خاص گردشگری است که علاوه بر گردشگری تفریحی، با داشتن مجموعه تاریخی بندیان، می‌تواند گردشگر تاریخی و فرهنگی را نیز جذب کند. مجموعه بندیان درگز بخشی از تاریخ و هویت خراسان بزرگ است که اگرچه به‌صورت اتفاقی این محوطه باستانی کشف شده است اما مطالعات بسیار ارزشمندی در این محوطه صورت گرفته و اکنون این محوطه باستانی سندی از تاریخ و هویت خراسان و ایران کهن است.»
او عنوان می‌کند: «محوطه باستانی بندیان درگز هنوز نه‌تنها برای مردم بلکه برای باستان‌شناسان نیز کاملاً شناخته نشده است و هنوز بخشی از آن در برنامه مطالعه و تحقیق قرار دارد.بندیان درگز ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی را دارد که هم‌اکنون مقدمات آن در حال انجام است.»