رباط زیارت، مجموعه‌ای با قابلیت ثبت جهانی
مجموعۀ رباط زیارت مشتمل بر یک کاروانسرا، یک مسجد، یک خانقاه، یک مقبره (امام زاده)، یک آب‌انبار، یک سقابه و یک تپۀ باستانی، در فاصلۀ حدود ۴۴ کیلومتری غرب خواف و حد فاصل شهرهای کهن جنابد (گناباد) و سلامه است.
رباط زیارت تا سال۱۳۶۷ ناشناخته بود و در بهار آن سال ضمن بررسی و شناسایی آثار تاریخی شهرستان خواف آن مجموعه نیز مورد بررسی قرار گرفت.
منطقه‌ای که در مجاورت روستای فدک قرار گرفته جایگاه مجموعه رباط زیارت است، آن منطقه با وجود آب فراوان و زمین‌های مناسب کشاورزی تقریبا رها شده بود و فقط دو خانوار دامدار در بناهای مخروبۀ باستانی ساکن شده بودند و از فضاهای معماری با اهمیت مجموعه به عنوان انبار، آغل و طویله استفاده می‌کردند و موجب تخریب و ویرانی آن‌ها شده بودند.
مشاهدۀ چنان وضعیتی بسیار ناراحت کننده بود و در پی در خواست از مسئولان وقت خوشبختانه این فضاها بازپس گرفته شد.
نفیس‌ترین بخش مجموعه، شبستان مسجد رباط زیارت است، تالار بزرگ مستطیل شکل که با دیوارهای سنگی ساخته شده و پاکار سقف با آجرچینی و کتیبۀ کوفی بسیار زیبای آجری زینت یافته بود. آن تالار هم آسیب زیاد دیده بود، سقف و دیوار غربی و دیوار شمالی آن تخریب شده و آجرهای سقف و مقدار زیادی از سنگ‌های دیوارها از محل برده شده بودند، تنها دیوارهای شرقی و جنوبی نیمه ویران و سخت آسیب‌پذیر باقی مانده بودند، تعدادی از سنگ‌های دیوار شرقی را هم از بدنه برداشته بودند تا جایی که آجرچینی‌ها و کتیبه‌ها تکیه‌گاهی نداشتند و ریزش آن‌ها نیز آغاز شده بود.
مرمت شبستان مسجد در ۱۵ روز
رجبعلی لباف‌خانیکی پیشکسوت میراث‌فرهنگی با بیان این که مشاهدۀ مرگ تدریجی آن آثار گرانب‌ها و به خصوص شبستان مسجد عذاب‌آور بود، گفت: «وضعیت اضطراری مجموعه به اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان اطلاع داده شد، کارشناسان آمدند و وضع را وخیم و غیرقابل برگشت توصیف کردند و به دنبال اصرار بر نگهداری آن، زمان لازم برای مرمت دیوار را حداقل ۶ ماه و هزینۀ آن را زیاد برآورد کردند.»
او ادامه داد: «در آن سال‌ها کارشناس موزه ایران باستان بودم و از تهران ماموریت دو ماهه آمده بودم زمان زیادی در اختیار نداشتم باید کاری می‌کردم، می‌دانستم یکی از استاد کارهای معمار ماهر و درستکار در خرگرد خواف ساکن است از او برای بازدید و چاره‌جویی دعوت کردم و او پذیرفت که در عرض ۱۵ روز دیوار را نجات دهد.»
لباف‌خانیکی تصریح کرد: «در این ماموریت راننده و عکاس را همراه داشتم، راننده را به تهران فرستادم و خودم رانندگی لندرور را به عهده گرفتم و به وسیلۀ آن مصالح ساختمانی را از کارگاه مدرسه غیاثیه خرگرد به رباط زیارت منتقل می‌کردم.»
او افزود: «با عکاسی که همراهم بود گِل و سنگ تهیه می‌کردیم و به استاد نجفی می‌دادیم، شب را هم در همان‌جا می‌خوابیدیم، در نهایت بعد از ۱۵ روز کار متوالی مرمت پایان یافت، توانستیم به همت شادروان استاد عبدالرحیم نجفی شبستان مسجد رباط زیارت را نجات دهیم.»
کشف محراب
این پژوهشگر میراث‌فرهنگی با بیان این‌که در سال ۱۳۶۸ به دلیل ارزش و اهمیت بسیار بالای مجموعه برای مطالعه و پی‌گردی بنا برنامه‌ریزی شد، گفت: «طی آن برنامه که منجر به پیدایش پی‌دیوارها و تغییر و تحولات آن‌ها از جمله کشف یک محراب تعبیه شده در پشت دیوار شرقی شد، امکان طرح این فرضیه فراهم شد که تالار شبستان مسجد پیش از اسلام وجود داشته و در اوایل قرن پنجم ه.ق فراز دیوارها آجرچینی و کتیبه‌گذاری شده و از سمت شرقی نیز ایوانی به آن افزوده شده ایوانی که در میانۀ دیوار غربی دارای محرابی گچ‌بری شده و کتیبه‌دار بوده است.»
او افزود: «برفراز دیوارهای ایوان نیز کتیبه‌های آجری در درون قاب‌های مستطیل نقش بسته و بنا به عنوان مسجد تغییر کاربری داده شده است.»
لباف‌خانیکی تصریح کرد: «فرصتی پیش نیامد که بر روی دیگر فضاهای معماری رباط زیارت مطالعه ژرفی انجام شود چه بسا که هر یک از آن‌ها نیز اسراری در خود داشته باشند و بتوانند در روشن کردن گوشه‌هایی از تاریخ خراسان ایفای نقش کنند.»
این پیشکسوت میراث‌فرهنگی اظهار کرد: «وجود آن مجموعه در جایی که اکنون مهجور و دور افتاده و فراموش شده بسیار قابل تامل است و نشان از این دارد که روزگاری مجموعۀ رباط زیارت از جهات مختلف مورد توجه و مراجعه بوده است.»
لباف خانیکی یادآورشد: «این مجموعه که از دوران ساسانیان تا عصر صفوی تاریخ‌گذاری می‌شود از جنبه‌های گوناگون قابل مطالعه است و این قابلیت را دارد که پس از مطالعات عمیق میدانی و پی‌گردی و گمانه‌زنی به عنوان یک جاذبۀ مهم گردشگری ساماندهی شود و برای ثبت در فهرست یونسکو پیشنهاد شود، چه قدر خوب است قدر داشته هایمان را بیشتر بدانیم.»
ثبت ملی رباط زیارت
هم چنین محمود باعقیده رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف درباره این اثر تاریخی اظهار کرد: «این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۴۹۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»
او افزود: «هم‌چنین با توجه به این که حوض انبار رباط زیارت مربوط به قرن نهم هجری بوده است، به شماره ۷۴۷۸ در تاریخ ۱۳۸۱/۱۲/۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، هم‌چنین سقاوه رباط زیارت که متعلق به قرن نهم هجری و اواخر دوره قاجار است و به شماره ۷۴۸۰ در تاریخ ۱۳۸۱/۱۲/۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»
منبع:میراث آریا