بافت‌های واجد ارزش روستایی، آثار ارزشمندی هستند که حفاظت و احیای آن‌ها حفظ هویت و ارتقای فرهنگی منطقه را در پی خواهد داشت و ایجاد تعادل میان دو رویکرد توسعه و حفاظت، همواره در دوران‌های مختلف مشکلی چالش‌برانگیز بوده است.

به‌منظور همگرایی این دو رویکرد باید میان معیارها، راهبردها و برنامه‌های این دو تعادل باشد. در حال حاضر بی‌توجهی به گذشتة محیط تاریخی و طبیعی باعث شده که توسعه، روندی ناهمگون و نامتعادل داشته باشد و درنتیجه حفاظت به‌خوبی محقق نشود.

بافت کالبدی روستاهای ایران ضمن برخورداری از ارزش‌های معماری، دارای الگوهای بصری و زیبا شناختی، انطباق با محیط طبیعی، هماهنگی با عملکرد زیستی، معیشتی، استفاده از مصالح و دانش بومی است. در این میان، بافت کالبدی برخی از روستاها به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص معماری، تاریخی و فرهنگی به عنوان میراثی ارزشمند و به‌جای‌مانده از نیاکان ما به شمار می‌رود که از یک سو حفظ و نگهداری آن‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار است و از سویی دیگر ضمن ایجاد محیطی مطلوب و جذاب برای روستاییان، با جذب بیشتر گردشگران به رونق و توسعه صنعت گردشگری در این روستاها کمک فراوانی کرده است.

روستاهای واجد ارزش تاریخی دارای ویژگی‌های گوناگونی هستند که حفاظت از آن‌ها در مقیاس کالبدی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان جوهره‌ای از سنت معماری ایرانی برای حفظ هویت و اصالت بومی، امری ضروری تلقی می‌شود.

انسان‌ها عموما برای ادامه معیشت، مکانی را در یک سرزمین انتخاب می‌کنند که برای رفع نیازهای خود در آن تغییراتی ایجاد می‌کنند که گاها این تغییرات تبدیل به بخشی از فرهنگ بومی آن منطقه می‌شود و آن مکان با گسترش تعداد خانه و مسکن تبدیل به یک زیست بوم شده که بافت کالبدی آن با گذشت زمان بخشی از منظر فرهنگی و بخشی از هویت بومی منطقه محسوب و نیازمند حفاظت است.

در این زیست‌بوم‌ها مهمترین عامل در حفاظت، مشارکت انسانی و همراهی ساکنان بومی آنجاست.

عموما در سکونتگاه‌ها عوامل متعددی از قبیل مذهبی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و یا زیست محیطی باعث شکل‌گیری فرم و شکل آن‌ها می‌شود. مثلا در بعضی از روستاها مشاهده می‌شود که شبکه‌ی معابر در مقابل مساجد، عریض‌تر هستند و بسیاری از معابر فرعی به امامزاده و یا سایر مکان‌های مذهبی روستا منتهی می‌شود و یا در روستاهای کویری ورودی خانه‌ها تورفتگی دارد و رسیدن به خانه با گذر از هشتی و دالان‌های طویل امکان‌پذیر است.

فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی نیز نقش مهمی را در شکل‌گیری بافت سکونتگاه‌ها ایفا می‌کنند.

همچنین قشربندی‌های اجتماعی و طایفه‌ای نیز بر شکل گیری فرم و بافت روستا تاثیر دارد.

در صورتی که برنامه‌ریزی و سیاست اصولی و جامعی برای حفظ این عناصر ارزشمند و منظرهای فرهنگی صورت نپذیرد و همچنین آموزش روش‌های سنتی ساخت و ساز، استفاد از مصالح بومی و توانمندی‌های حرفه‌ای موجود در محیط روستا و مشارکت ذینفعان در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه‌ی روستاها جایی نداشته باشد، به مرور زمان تمام این ذخایر و ثروت‌های فرهنگی از بین رفته و محیط روستا به مانند محیط‌های شهری، دست خوش تغییرات کالبدی جبران ناپذیری خواهد شد.

نوع تعامل انسان با محیط و جغرافیای پیرامونش، تشکیل دهنده اصلی فرهنگ بومی منطقه، چه در بحث کالبدی و چه در بحث ارزش‌ها و سنت‌ها است که در برنامه‌ریزی برای روستاها باید برای موفقیت امر حفاظت در کنار توسعه، مورد توجه قرار گیرد.

در فرهنگ‌های بومی، پیوند بین آداب و سنت، عوامل طبیعی موثر بر زندگی و معیشت، دست ساخت‌های انسان و در نهایت تاثیر مردم بومی بر طبیعت زیست بومشان و بالعکس، از عواملی مهم تاثیرگذار بر شکل گیری بافت سکونتگاه‌های روستایی بوده که همواره باید در هر برنامه‌ریزی و مدیریت حفاظتی بدان توجه شود. همچنین حفاظت از مورفولوژی بافت‌های روستایی و ارزش‌های فرهنگی نهفته در آن‌ها می‌تواند راهکاری ارزشمند در راستای توسعه صنعت گردشگری طبیعی و روستایی در منطقه باشد.

در روستاهای واجد ارزش تاریخی باید طرح‌های هادی و توسعه در روستاها بر مبنای ظرفیت‌ها و فعالیت‌های موجود در روستا شکل گرفته و از تخریب و مخدوش کردن منظر فرهنگی در این روستاها جلوگیری شود.

حفظ کالبد، هویت و ارزش‌های فرهنگی روستاهای واجد ارزش تاریخی اهمیت بسیار زیادی داشته که این مساله مهم می‌تواند از طریق استفاده از مصالح بومی و همچنین ساخت و سازها و طرح‌های منطبق بر بوم و اقلیم منطقه میسر شود. در حال حاضر یکی از تهدیدهای جدی در روستاهای تاریخی سیمین، ورکانه و خاکو در همدان که باعث آسیب‌های فراوانی به اکولوژی و مورفولوژی بافت‌های آن‌ها شده، ساخت و سازهای جدید و گرایش به نوسازی و استفاده از مصالح مدرن و ناهمگون با بافت سنتی و بومی این روستاها است که در صورت‌عدم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری صحیح در راستای حفاظت از بافت سنتی و تاریخی که بخش مهمی از جاذبه‌ی طبیعی این مناطق به شمار می‌روند، در آینده‌ای نه چندان دور شاهد از بین رفتن هویت تاریخی و سنتی این روستاها خواهیم بود.

در این راستا اولین گام پس از اصلاح طرح‌های توسعه روستایی، آگاهی ساکنان از نقش مهم این ارزش‌ها و پتانسیل‌ها در رونق صنعت گردشگری روستایی و در نتیجه‌ی آن ایجاد اشتغال پایدار برای آنان است و دومین گام آموزش‌های لازم به روستاییان در راستای حفاظت از ثروت‌های فرهنگی و طبیعی و روش‌های کسب درآمد از آن‌ها است. این راهکارها علاوه بر تاب آوری فرم کالبدی و منظری روستا در جلوگیری از مهاجرت روستاییان و متروکه شدن این روستاها نیز موثر است. زیرا همواره طرح‌ها و برنامه‌هایی موفق خواهند بود که مشارکت ذینفعان در آن‌ها پر رنگ بوده و نیازهای ساکنان روستا در آن‌ها دیده شوند. سومین گام آموزش روستاییان در زمینه‌ی استفاده از مصالح بومی منطقه و همچنین طراحی اکولوژیکی (طراحی بر مبنای حفاظت از محیط زیست) است.

با تشکیل پایگاه ملی مجموعه روستاهای تاریخی در همدان، حفاظت و حراست از ارزش‌های فرهنگی و تاریخی در روستاهای تحت پوشش این پایگاه مورد توجه جدی قرار گرفته است و با تهیه طرح‌های مطالعاتی و تدوین ضوابط حفاظتی سعی بر نظام‌مند شدن و قرارگرفتن تمامی اقدامات اجرایی توسط تمامی دستگاه‌های ذیربط در یک چهارچوب مشخص و قانونی شده است. در کنار اجرای پروژه‌های عمرانی و ساخت و سازهای ظابطه‌مند در این روستاها، موضوع آموزش‌های مورد نیاز و توانمندسازی جوامع محلی و ایجاد کارگاه‌های تسهیل‌گری در راس برنامه‌‎های این پایگاه قرار دارد.

از جمله اقدامات مرمتی و اجرایی که در این روستاها انجام شده می‌توان به مرمت و بهسازی اسطبل قدیمی روستای ورکانه موسوم به اسطبل مهری خانم، مرمت مسجد و حمام قدیمی در روستای سیمین و همچنین اجرای پروژه‌های کف‌سازی و جداره‌سازی معابر در هر سه روستای تاریخی خاکو، سیمین و ورکانه نام برد. لذا با تزریق اعتبارات مناسب به دستگاه‌های متولی مانند بنیاد مسکن، دهیاری و میراث فرهنگی می‌توان ابراز امیدواری کرد تا بر اساس طرح‌های مطالعاتی و مطابق ضوابط اختصاصی، اقدامات عمرانی موثری را در این روستا به اجرا گذاشت و راه را برای رسیدن به اهداف مورد نظر و حفاظت و حراست موثر از ارزش‌های تاریخی موجود و در نهایت توسعه پایدار گردشگری بیش از پیش هموار کرد.