بنای ایلخانی زاوقان به «سایت موزه گردشگری» تبدیل می‌شود؟
اثری ملی که سال‌هاست در دل باغ‌های محله زاوقان سمنان خودنمایی می‌کند، این روزها مرکز توجه دوستداران میراث فرهنگی است. کارشناسان می‌گویند این بنای ایلخانی، قابلیت تبدیل به «سایت موزه گردشگری» را در این شهر دارد.
به گزارش خبرگزاری فارس از سمنان، بنایی ملی که این روزها در مرکز توجه دوستداران میراث فرهنگی قرار دارد و از دیرباز به نام «مسجد جامع» زاوقان سمنان معروف شده، مربوط به دوره ایلخانی بوده و در شمال محله زاوقان در میان باغ‌های سرسبز و مزارع زیبا واقع است.
این اثر در ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۵۸۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از بناهای قرن دوم هجری و مربوط به دوره تسلط علویان در این سرزمین است.
در کتب تاریخی آمده که «این بنا به همت سیدضیاءالدین محمد، فرزند و جانشین سیدضیاءالدین علی صالح، پسر عبیدالله بن حسین اصغر بن امام زین‌العابدین (ع) بنا شده است».
مصالح ساختمانی که در این بنا به کار رفته، شامل آجر، گچ، سنگ و خشت خام و شامل ایوانی بلند است که ارتفاع آن به بیش از ۱۰ متر می‌رسد و رو به مشرق قرار دارد.
ایوان این بنا خراب شده؛ اما آنچه از این مسجد باقی مانده، قوس بلند ایوان و تزئینات آجری با مربع‌های کوچک و بزرگ تودرتو است.
این بنای تاریخی و قدیمی، یکی از دیدنی های سمنان شناخته می‌شود و اکنون از آن تنها به‌اندازه ۱۳۰ مترمربع و به‌صورت مخروبه‌ای، البته مرمت‌شده باقی مانده است.
اسناد تاریخی حاکی از این است که بخشی از تخریب این بنا به دلیل بروز سیل در نیمه اول دهه ۱۳۴۰ رخ داده و قسمت‌های به جای مانده، بخشی از ضلع جنوبی بناست که صحن آن زیر نهر آب و باغ‌های اطراف مدفون است.
این اثر ملی قابلیت‌های زیادی برای توسعه گردشگری در دل شهر سمنان دارد که باید به آن توجه شود؛ امری که خواسته بسیاری از علاقه‌مندان به میراث فرهنگی است.
بازسازی؛ در بند دوگانه مسجد یا مصلی؟
در حالی انتظار می‌رود بنای ایلخانی محله زاوقان سمنان مرمت، بهسازی و بازپیرایی و به نمادی برای گردشگری شهری تبدیل شود که سرپرست اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان و البته برخی دیگر محققان آثار تاریخی، سخنانی قابل تأمل درباره این بنا دارند.
این بنای کهن، امروز در دوگانه «مسجد یا مصلی؟» روزگار می‌گذراند و این امر البته در اقدام‌های آتی برای مرمت آن نیز تا حدودی تأثیر گذاشته است.
«حسین ترحمی»، یک فعال حوزه میراث فرهنگی در سمنان می‌گوید: اطمینانم بیشتر شده که بنای موسوم به مسجد جامع زاوقان، در حقیقت یک مصلی است؛ چون پژوهشگری شناخته‌شده این موضوع را بیان کرد.
او افزود: یکی از اهالی می‌گفت به فضای اطراف این بنا، نمازگاه می‌گفتند. این سایت یک منظر تاریخی و زیباست؛ به شرط آنکه با ترمیم غیراصولی به هم نخورد و از سیمان و سنگ در مرمت آن استفاده نشود.
این فعال حوزه میراث فرهنگی عقیده دارد: فعالیت‌های عمرانی در منطقه زاوقان باید طبق ضوابط و با معماری بومی و اصول گردشگری پایدار انجام شود.
اما وقتی موضوع را از «حمیدرضا دوست‌محمدی»، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان جویا شدیم، گفت: این بنا با توجه به تیپولوژی معماری و مطالعات باستان‌شناسی که در گذشته انجام‌شده، به‌احتمال زیاد یک مسجد نیست؛ بلکه باید ورودی یک مصلی باشد.
او اضافه کرد: هنوز به‌طور قطعی، مسجد یا مصلی بودن این بنا ثابت نشده؛ ولی به‌هرحال، یکی از این دو است.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان گفت: شرایط بنا با توجه به مرمت‌هایی که انجام گرفته، تقریباً پایدار است و با سازه کمکی نگهداری شده؛ اما تا مشخص نشود که نوع معماری آن چه بوده، نمی‌توان به‌طور کامل بنا را بازسازی کرد.
دوست‌محمدی با بیان اینکه مطالعاتی روی این بنا انجام گرفته ولی مدارک و مستنداتی به دست نیامده که مسجد یا مصلی بودن آن را تثبیت کند، افزود: هنوز مشخص نیست که فرم معماری بنا به چه صورتی بوده؛ عکس‌هایی از قدیم از بنا موجود است، اما زیاد چیزی را نشان می‌دهد.
اثر ایلخانی و مشکل همیشگی کمبود اعتبار
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان در عین حال، درباره لزوم مرمت بنای ایلخانی محله زاوقان سمنان می‌گوید: برای مرمت این بنا برنامه داریم؛ ولی وضع اعتبارات نامساعد است. بیشتر اعتبارات صرف مرمت‌های اضطراری می‌شود و قسمت‌هایی که در معرض ایجاد آسیب‌های اجتماعی بوده و ممکن است به جامعه محلی آسیب بزند، در اولویت بازسازی قرار دارد.
او ادامه داد: امروز روی مرمت دالان‌ها و بافت‌های تاریخی و این دست موارد متمرکز شده‌ایم؛ چراکه مستعد آسیب به مردم هستند.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان اضافه کرد: به بناهای تاریخی هم به‌صورت موردی رسیدگی می‌شود؛ اما کمبود اعتبارات کاملاً مشهود است. درآمدهای دولتی کاهش یافته و اعتبارات پایین آمده است.
دوست‌محمدی اضافه کرد: این بنا قطعاً مرمت خواهد شد؛ ولی وقتی مطالعات تکمیلی در آن انجام و کاملاً شناسایی شود که معماری بنا چه بوده است.
او ادامه داد: مرمت اضطراری، پیوندی‌ها، دوخت‌ودوزها و… در بنا انجام‌شده و مرمت استحفاظی کاه‌گل هم روی آن انجام گرفته تا از باد و باران آسیب جدی به بنا نرسد.
سایت موزه؛ ممکن اما با همراهی عمومی
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان می‌گوید: بنای ایلخانی محله زاوقان سمنان در آینده مرمت خواهد شد؛ اما با توجه به برنامه‌هایی که شهرداری سمنان در بهسازی معابر و کوچه‌باغ‌های شهر دارد، کم‌کم می‌توان این اثر را به سایت موزه تبدیل کرد.
دوست‌محمدی اضافه کرد: باید بحث‌های تکمیلی به‌ویژه تملک زمین‌های کشاورزی در محدوده بنا انجام شود تا بخشی از حریم آن آزاد شود و بتوان محوطه‌سازی را انجام داد و این بنا را به سایت موزه گردشگری تبدیل کرد.
او گفت: بنای ایلخانی زاوقان در حد یک المان تاریخی در یک معبر تاریخی می‌تواند زینت‌بخش پروژه‌های گردشگری شهری باشد؛ اما دیگر قابلیت کاربری دادن ندارد.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان تصریح کرد: اگر بحث‌های اعتباری در دولت آینده‌ترمیم شود، از مرمت‌های اضطراری خارج خواهیم شد و اولویت‌های بعدی نظیر این بناها در گردونه بهسازی قرار می‌گیرد و می‌توان به آن‌ها هم رسیدگی بهتری کرد.
حسین ترحمی، مسؤول کارگروه میراث فرهنگی انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی سمنان هم می‌گوید: گردشگری یک هزارم صنعت، آب مصرف می‌کند؛ هر شورای شهری، باید با مفاهیم «شهر خلاق گردشگری؛ مقصد توسعه پایدارم آشنا باشد و باید از مشاور مرمت حائز شرایط با کارنامه کشوری و عملی استفاده کند.
او می‌گوید: طرح‌های عمرانی بافت تاریخی و قدیمی با محله‌های بالای شهر فرق می‌کند و باید به ساختار این محله‌ها توجه خاص کرد.
ترحمی می‌افزاید: باید با فرهنگ‌سازی و عنایت خاص به این ساکنان بافت تاریخی، به این محله‌ها توجه کرد و از طرح‌های عجله‌ای و غیر مطالعاتی پرهیز شود.
مسؤول کارگروه میراث فرهنگی انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی سمنان تصریح کرد: در محله‌های تاریخی باید بسته‌های سرمایه‌گذاری و طرح‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر زیست‌بوم طراحی شود.
پایانی بر دلهره‌های همیشگی
اثر تاریخی مسجد جامع یا مصلای تنها بخشی از آثار ملی در استان سمنان است که روزگار خوشی ندارند. دوستداران میراث فرهنگی این روزها بیشتر از همیشه نسبت به در خطر بودن این بناهای ارزشمند ابراز نگرانی می‌کنند.
مردم خواستار توجه هر چه وزارت میراث فرهنگی برای صیانت از این اثر تاریخی هستند و می‌پرسند بالاخره چه اتفاقی قرار است در این آثار ملی کشورمان بیفتد؟
سمنان در قلب کویر ایران با باغ‌های سرسبزش همواره مقصد گردشگران بوده و مسجد جامع یا مصلای زاوقان بین مزارع و باغات سمنان می‌تواند زمینه‌ساز رشد گردشگری در شهر مرکز استان باشد؛ امری که خواست دوستداران میراث فرهنگی است و همواره نسبت به در خطر بودن این بنای ارزشمند ابراز نگرانی می‌کنند.
منبع:خبرگزاری فارس