«ملک زوزن»، باشکوه‌ترین مسجد دو ایوانی سبک خراسانی
زوزن در فاصله حدود ۶۵ کیلومتری جنوب غربی خواف از پیشینه کهنی برخوردار است. «تپه_سیاه» در مجاورت زوزن به استناد سفال‌های پراکنده بر سطح آن، زیستگاهی مربوط به دوران اشکانیان بوده و وجود سکه‌های فرهاد چهارم ساسانی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی با قید «ضرب زوزن» بر روی آن‌ها نشان‌دهنده این است که زوزن در آن دوران از جایگاه شایسته‌ای برخوردار بوده است.
مسجد ملک زوزن یکی دیگر از مساجد دو ایوانی یا مساجد «سبک خراسانی» بود که از یک میانسرای وسیع، دو ایوان شرقی و غربی (قبله) تشکیل شده است. این مسجد احتمالا جزئی از یک مجموعه عمارات سلطنتی و فرمایشی بوده که در ابعاد بزرگ ساخته شده است.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: سبک معماری دوره خوارزمشاهی نسبت به دوره سلجوقی دگرگون شده بود و باید بر روی خرابه‌های مسجد شبستانی قدیم مسجدی دو ایوانی با صحنی وسیع و منطبق بر قبله حنفی (تقریبا به سمت غرب) ساخته می‌شد.
وی افزود: با توجه به شواهد موجود گویا لزومی نداشته که در ابتدای امر مسجد شبستانی عصر سلجوقی به کلی منهدم شود، بلکه در وقت لازم محل قرارگیری پایه‌های ستبر ایوان‌ها کاملا تخریب و پی‌کنی شده، اما تا پایان کار شالوده ستون‌های مسجد قبلی باقیمانده است. مسلما بعد از اتمام بنا تمامی بقایای معماری جمع‌آوری و زمین جهت کف‌سازی ایوان، صحن و شبستان‌ها تسطیح می‌شد، اما چون ساختمان مسجد ملک زوزن هیچگاه به پایان نرسیده، بقایای معماری پیشین در همه‌جا باقی مانده است. حتی در جبهه جنوبی و خارج از ایوان به فضاهای نیمه مخروبه بین ستون‌ها کاربری کارگاهی داده بودند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: بنابراین در میان خرابه‌های مسجد شبستانی عصر سلجوقی مسجد کنونی (ملک زوزن) مشتمل بر یک صحن وسیع و دو ایوان در سمت قبله(غرب) با دهانه‌ای به عرض ۱۳.۳ متر و عمق ۲۲.۶۵ متر و ارتفاع حدود ۳۰ متر و ایوانی مقابل ایوان قبله (شرق) به فاصله ۴۲متری با دهانه‌ای به عرض ۱۱.۳ متر و ارتفاع حدود ۱۲متر ساخته شده و شالوده دو شبستان در دو سوی ایوان قبله و دو ردیف غرفه در دو سمت شمال و جنوب ریخته شده، اما به جز ایوان‌های کم عمق ورودی شبستان‌ها، بقیه هیچگاه ساخته نشده‌اند، چون به احتمال فراوان اواخر ساخت ساختمان، مسجد با حمله مغول‌ها در سال ۶۱۷ه.ق مقارن شده و مقتضیات زمان امکان تکمیل بنا را فراهم نکرده است، زیرا علاوه بر عدم تکمیل فضاها، تزیینات معماری در ایوان قبله و ناحیه محراب که نقطه عطف مسجد بوده ناتمام و ناقص مانده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: قرار بر این بوده که مسجد ملک زوزن در نهایت شکوه و عظمت باشد و آن شکوه و عظمت را کتیبه‌ها و تزئینات شکل گرفته از تلفیق آجر تراشی و کاشی در بیننده القا می‌کند. رویه پایه‌های ایوان‌ها با قاب‌های بلند آجری و کتیبه‌های کوفی برجسته و قاب‌های تزیینی مشبک آجرتراش و قاب‌های تزیینی تلفیق آجرتراش و کاشی زینت یافته و معمار و هنرمند چیره‌دست با استفاده از روان‌شناسی ابعاد و جایگاه کتیبه‌ها و عناصر تزیینی را به گونه‌ای گزینش کرده که ایوان هرچه با شکوه‌تر به نظر آید. نوآوری منحصر به‌فرد ایوان شرقی (مقابل ایوان قبله) ایجاد مقرنس‌های تلفیقی آجر و کاشی بوده که دقیق و زیبا اجرا شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: مشخصات مساجد سبک خراسانی در دو ایوانی بودن و تزیینات معماری آن‌هاست که کاملا با گذشته متفاوت است، زیرا در دوران سلجوقی تزیینات معماری بیشتر نقش‌ها و کتیبه‌های آجری قالب زده بود، در صورتی که در سبک خراسانی یا دوره خوارزمشاهی تزیینات با استفاده از آجر تراش با تلفیق کاشی اجرا شده است.
وی خاطرنشان کرد: ایوان غربی (قبله) اگرچه نیمه تمام مانده، اما از هر جهت زیبا و باشکوه است. پوشش بلند و چهار قسمتی جناقی ایوان به ارتفاع حدود ۳۰متر بر فراز چهار پایه عظیم استقرار یافته و از طریق دو درگاهی در دیوار شمالی و دو درگاهی در دیوار جنوبی به طرفین راه دارد. بر گوشه جنوب غربی انتهای ایوان یک درگاهی عریض که حدود دو متر از کف ایوان بلندتر است ایجاد شده و بر میانه دیوار انتهایی ایوان محراب مسجد تعبیه شده است.
لباف‌خانیکی اضافه کرد: بر همین دیوار و نزدیک گوشه شمال غربی اطاقکی در درون دیوار ساخته شده که با توجه به وجود اسکلت کودکی در آن احتمالا مقبره‌ای متعلق به نزدیکان ملک زوزن یا شخص والاتبار دیگری بوده است. بدیهی است که این ایوان با آن شکوه و عظمت در خور نصب زیباترین تزیینات باشد، اما گویا مقتضیات زمان اجازه اجرای آن تزیینات را نداده، کما اینکه بخش کوچکی از ایوان به زیبایی در خور تحسین زینت یافته است.
این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: بر بالای دیوار انتهایی ایوان قبله یک لوحه زینتی باشکوه به ارتفاع پنج متر و عرض ۱۳متر با به کارگیری کاشی‌های برجسته و چند رنگ و آجرهای تراش خورده اجرا شده است. تزیینات متنوع و هر موضوعی در داخل قابی مستطیل، ۶ ضلعی یا دایره عرضه شده‌اند.
وی گفت: در بخش پایین لوح تزئینی با ده شمسه در درون قاب تجسم یافته و درون قاب‌ها با کتیبه یا تزئینات مشبک تلفیق آجر تراش و کاشی زینت یافته است. در منتهی الیه سمت جنوب لوح، کتیبه عمودی برجسته کاشی نقش بسته که بر آن تاریخ سال ۶۱۶ ه.ق دیده می‌شود. از نکات بسیار مهم و جالب توجه این که برای نخستین‌بار در این لوح قطعات کاشی با رنگ‌های مختلف کنار هم نصب شده و نخستین گام جهت ساخت « کاشی معرق» برداشته شده است.
لباف‌خانیکی اظهار کرد: مسجد ملک زوزن بزرگترین و باشکوه‌ترین مسجد دو ایوانی سبک خراسانی است که اگرچه ساختمان آن هیچگاه به پایان نرسیده، اما پوشش ایوان‌های آن که در شرف اتمام بوده به احتمال زیاد بر اثر زلزله مهیب سال ۷۳۷ه.ق فرو ریخته است. این بنا که « فخر خراسان» محسوب می‌شود هنوز شکوهمند و دیدنی است.