قالی‌بافی در آذربايجان ریشه‌ای كهن دارد، از دیرباز تأمين مواد اوليه و سهولت دستيابی به ضرورت‌های اين حرفه نسبت به ساير مناطق ايران بيشتر بوده و تبريز را نه تنها بازار فرش بلكه بازار مناسبی برای ساير توليدات در قرون ميانه ساخته بود.

تبريز از زمان هلاكوخان مغول از مراكز عمده توليد و دادوستد قالی بود و پا به پای شهر هرات (در خراسان قديم و حاليه افغانستان) قالی‌بافی در آن مراحل تكاملی خود را می‌پیمود.

این شهر یکی از مهم‌ترین مراکز بافت فرش‌های دستباف در دنیا و کشور به شمار می‌آید که در تاریخ ۱۹ اسفند سال ۸۸ با عنوان هنر قالی‌بافی تبریز به شماره ۸۶ در فهرست آثار ملموس و ناملموس کشور به ثبت رسید، نتیجه این اشتهار بین‌المللی منجر به این شد که تبریز در سال ۱۳۹۴ به عنوان تبریز شهر جهانی فرش دستباف از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی معرفی شود.

 به‌رغم اینکه بافت فرش دستباف در تبریز  پیش از صفویه رواج داشت، اما اوج هنر و صنعت فرش‌بافی در دوران پادشاهی صفویه در تبریز  به نهایت شهرت رسید، به طوریکه در کنار مراکز بافت فرش، کارگاه‌های رنگ‌رزی گیاهی تأسیس و گسترش یافت.

در این دوران فرش‌بافی از حالت فرش روستایی به هنر پیشرفته درباری تبدیل شد. یکی از مهم‌ترین تحولات در فرش این دوره  استفاده از طرح‌های اسلیمی، نقوش حیوانی و انسانی بود که هنرمندان دربار تبریز در زمان صفویه به بهترین شکل از آن استفاده کردند.

اوایل فرش‌ها در قالب طرح‌های روستایی با رج شمار ۲۴ بافته می‌شد که به مرور زمان با رشد و ترقی فرش و قالی‌بافی تا ۱۱۰ رج افزایش پیدا کرد که در سال‌های اخیر بافنده‌های چیره‌دست تبریزی به تولید فرش‌های گل‌ابریشمی بسیار ظریف با رج شمار ۵۰  و ۶۰ در مقیاس وسیع روی آورده‌اند به طوریکه به میزان افزایش شمار رج‌های یک قالی، کیفیت آن نیز مطلوب‌تر است.

از طرح‌های رایج در فرش‌بافی می‌توان به طرح مستوفی، اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک دار، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، مینا خانی، طرح درختی، طرح تصویری، طرح باغی یا گلستانی، طرح شکارگاه و طرح مطهری و سیدی بازاری اشاره کرد.

استفاده از جلوه‌های جدید در رنگ فرش معاصر تبریز به‌ویژه طی هفتاد سال اخیر با طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، خشتی یا قاب بافی، منظره بافی، قاب قرآنی، نقوش هندسی از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اندازه و به کارگیری عمق، بعد و به صورت طرح‌های دوبعدی بافته شده است.

اندازه قالی‌های دست‌بافت تبریز به صورت ۳*۲، ۲/۵*۳/۵ و ۳*۴ هستند و رنگ‌های استفاده شده در آن‌ها غالباً از رنگ روشن، نخودی و در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نگاره‌ها از رنگ‌های سرخابی، عنابی و زیتونی به وفور استفاده می‌شود.

یکی دیگر از ویژگی‌های خلاقانه بافت قالی در تبریز، گسترش بافت قالی‌های حجمی به دست هنرمندان چیره‌دست است که با مهارتی بی‌نظیر اقدام به خلق اثری بی‌بدیل و بی‌مانند در سطح دنیا کرده‌اند که با  استقبال چشمگیر هنردوستان در سراسر دنیا همراه است.

منبع:میراث آریا