آخرین تلاش‌های باستان‌شناسان در شهر گم‌شده سلوکی
لطفا خودتان را معرفی و از سوابق اجرایی که دارید بگویید.
محسن جانجان هستم، کارشناس ارشد باستان شناسی، سرپرست تیم ششمین فصل کاوش معبد و رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان نهاوند که ریاست بنیاد ایران شناسی در استان همدان را نیز برعهده دارم، تاکنون ۳۵ فصل فعالیت پژوهشی میدانی از جمله سرپرست کاوش تپه باستانی قاباق تپه کبودر اهنگ، سرپرست کاوش تپه فیروزان نهاوند، سرپرست هیئت بررسی و شناسایی دشت ملایر و سرپرست پنجمین فصل کاوش لائودیسه، عضو هیئت کاوش موش تپه همدان به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف، معاون هیئت باستان‌شناسی کاخ ناتمام ساسانی بیستون به سرپرستی مهدی رهبر، معاون هیئت کاوش لائودیسه به سرپرستی مهدی رهبر، معاون هیئت کاوش‌های شهر زیرزمینی سامن، معاون هیئت کاوش‌های شهر زیرزمینی ارزانفود، معاون هیئت کاوش هگمتانه، معاون هیئت کاوش تپه باستانی گیان را نیز در کارنامه فعالیتی خود دارم.
آیا تالیفات علمی هم داشته‌اید؟
بله، تاکنون ۳۵ مقاله علمی در سطوح ملی و بین‌المللی، دو کتاب در حوزه میراث‌فرهنگی و گردشگری تالیف کرده‌ام و در سال ۱۳۹۲ به عنوان پژوهشگر برتر استان همدان انتخاب شدم.
در رابطه با دستاوردهای پنج فصل گذشته کاوش برایمان بگویید.
علاوه بر کتیبه یونانی، یافته‌های ارزشمند دیگری چون مجسمه‌های برنزی خدایان یونانی، قربانگاه سنگی، سرستون، ساقه ستون، پایه ستون و قطعه سفال‌های این دوره طی پژوهش‌های پیشین در محله دوخواهران نهاوند کشف شده که با توجه به این یافته‌ها و مطالعات صورت گرفته به این اطمینان رسیدیم که شهر نهاوند استقرار دوره پیش از تاریخ را داشته است و این در حالی است که تاکنون گمان می‌کردیم پایه و بنیان این شهر مربوط به دوران سلوکی است که پس از کاوش‌های قبلی مشخص شد شهر سلوکی بر روی بقایا و استقراری از دوران پیش از تاریخ قرار دارد.
در مورد لائودیسه برایمان بگویید.
معبد لائودیسه یکی از آثار ارزشمند شهرستان نهاوند است که آثاری از دوران سلوکیان را چون گنجینه‌ای در خود نگهداری می‌کند. در کاوش‌های قبلی که در سالهای اخیر انجام شده است، سرستون‌ها، میان ستون، پایه‌های ستون و سفال‌های منقوش بسیار زیبای دوران سلوکی در این منطقه کشف شده که نشان از وجود این معبد داده و نشان می‌دهند که این معبد متعلق به دوران سلوکی است.
این آثار در چه زمانی کشف شده‌اند؟
در سال ۱۳۲۲ کتیبه‌ای به زبان یونانی در محله دوخواهران نهاوند کشف شد که مربوط به آنتیوخوس سوم پادشاه سلوکی بود. این کتیبه از دو قسمت متمایز تشکیل شده که قسمت اول آن نامه‌ای است که فرمان شاه را به اهالی نهاوند ابلاغ و از آنان درخواست می‌کند تا فرمان او را روی سنگی نقش کرده و در معبد اصلی شهر نصب کنند و همچنین در این کتیبه آنتیوخوس سوم به مندموس ساتراپ نهاوند دستور می‌دهد که معبدی برای همسرش ملکه لائودیسه در نهاوند بسازند. این کتیبه اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. علاوه بر کتیبه، مجسمه‌های مفرغی کوچک منصوب به خدایان یونان در این منطقه کشف شده است. کشف این آثار باعث شد که وجود معبد یونانی در نهاوند محرز شود. این محوطه تاریخی و منطقه دوخواهران در سال ۱۳۲۷ به شماره ۳۷۴ به‌عنوان میراث‌فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در این اکتشافات در یک قلک ۱۱ سکه پیدا شده که نشان دهنده حضور اشکانیان پس از سلوکیان در نهاوند بوده است. با توجه به اینکه کتیبه مذکور و تعدادی از مجسمه‌های خدایان یونانی و سرستون‌های دوره سلوکی از محله دو خواهران نهاوند کشف شد احتمال وجود این معبد در این منطقه از نهاوند قوت گرفت.
نقش گریشمن در نهاوند چه بود؟
از جمله شهرهای ایجاد شده به وسیله سلوکیان در غرب ایران، لائودیسه نهاوند بود که به نام همسر انتیوخوس سوم نامگذاری شده بود. گیرشمن از سوی لویی لوبر از کشف کتیبه لائودیسه اطلاع حاصل کرد و به منظور فراهم آوردن مقدمات کاوش، یک روز را در نهاوند گذراند. ظاهرا گیریشمن با حضور در نهاوند قصد ارزیابی موفقیت خود از کاوش در این محل را داشته اما با بررسی وضعیت موجود، متوجه شد که صرف وقت در نهاوند برایش موفقیتی در بر نخواهد داشت. بنابراین به لوئی لوبر نوشت: «توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که ظاهرا تمام قسمت‌های محوطه باستانی نهاوند، به بهانه تهیه خاک و سنگ برای بناهای جدید زیر و رو شده است و در عین حال شهر جدید نهاوند به‌سرعت روی آثار هلنیستیک را پوشانیده است.»
آیا دیگر در آن سال‌ها کاوشی نشد؟
از آن تاریخ هیچ‌گونه فعالیت پژوهشی در این منطقه انجام نشد تا اینکه در سال ۱۳۸۴ از مهدی رهبر برای گمانه‌زنی در محله دو خواهران دعوت به عمل آمد. در این راستا چهار فصل گمانه‌زنی از سوی این باستان‌شناس طی سالهای ۸۴، ۹۰، ۹۱ و ۹۸ گمانه‌های آزمایشی متعددی در ابعاد مختلف مورد کاوش قرار گرفت و فصل پنجم نیز به سرپرستی محسن جانجان و با ایجاد چندین گمانه در سال ۹۹ انجام شد.
در مورد منطقه دوخواهران برایمان بگویید.
با توجه به وجود امامزاده دوخواهران شاید بتوان بین این امامزاده و کتیبه انتیوخوس، آن جا که همسرش لائودیسه را خواهر می‌نامد، ارتباطی برقرار کرد. بنابراین دو واژه خواهر و کاهنه بزرگ واژگانی کلیدی برای حل مسئله هستند. آنتیو خوس به ساتراپ محل دستور داده است: «به شئونات خواهر ما ملکه لائودیسه بیفزایید» و در جمله دیگری می‌خواهد بعد از اینکه نام ملکه لائودیسه در تمام این قلمرو به عنوان کاهنه بزرگ معروف و مشهور شود، مفاد این فرمان را بر روی سنگی ثبت و در جلوی مهمترین معبد شهر نصب کنند.
بر همین اساس کاوش‌های باستان‌شناسی از سال ۸۴ و به سرپرستی مهدی رهبر شروع شد و پنج فصل حفاری شده و امیدواریم با شروع فصل ششم بتوانیم سر نخی از معبد لائودیسه کشف کنیم.
آیا متون بر روی کتیبه‌ها خوانده شده است؟
در دوره سلوکی گذاشتن نام پادشاه یا همسر او بر کلنی‌ها (شهرها) معمول بوده، کلنی‌ها وقتی توسعه پیدا می‌کردند، لقب بولیس می‌گرفتند. یافته‌ها و داده‌های باستان‌شناسی شامل کتیبه، مجسمه‌های مفرغی، ستون، سر ستون و …. حکایت از وجود ساختمان‌هایی با عظمت دوره سلوکی در نهاوند دارد که کتیبه سنگی یکی از اینهاست و این کتیبه بر روی یک تخت سنگ مرمر و به خط یونانی مشتمل بر امتیازاتی است که شرح آن عنوان شد و در برگیرنده دو متن است.
متن اول، مندموس به اپلودوروس و به تمام صاحب منصبان شهر لائودیسه درود می‌فرستد که «پس از این اعلامیه باید مواد فرمانی که شاه به من نوشته است، ضمیمه شود و روی سنگی از آن سواد بردارید. سپس نوشته‌ای که مقرر داشته‌اند مطالعه کرده و آن را محفوظ نگاه دارید و سنگ را در معروف‌ترین زیارتگاه‌های شهر نگاه دارید. خوش باشید سال ۱۱۹ دهم ماه یانه مدس»
متن دوم، شاه آنتیخوس به مندموس سلام می‌رساند و دستور می‌دهد که «به شئونات خواهر ما ملکه لائودیسه بیافزایید و از او قدردانی کنید. این امر برای ما بسیار ضروری است. شما برای اینکه او در زندگانیش با مهر و محبت و مراقبت شدید خود را نشان داد. بلکه او هنوز نسبت به خدایان دارای عشق و احترام بی‌پایان است. بنابراین ما با مهر و علاقه دستور می‌دهیم و موافقت خود را با این امر اعلام می‌داریم که او از جانب ما به این افتخار نایل شود. خصوصاً مصمم هستیم همانطوری که در تمام قلمرو ما انتخاب کاهنین بزرگ از طرف ما انجام می‌شود. بدین نحو در این محل کاهنه‌هایی از طرف ملکه لائودیسه تعیین شود. در حالی که حامل تاج‌های طلا و تصاویر او خواهند بود. سپس نام آنها در اسناد بعد از کاهنین نیاکان ما و خود ما ثبت شود و خلاصه بعد از آنکه نام ملکه لائودیسه در تمام قلمرو تو به عنوان کاهنه بزرگ معروف و مشهور شد، کلیه کارها بر طبق گفتار ما انجام گرفت. مفاد فرمان را بر روی سنگی ثبت نمایند تا وقف این مکان مقدس شود و بالاخره این عمل بسیار پسندیده‌ای که نسبت به خواهر ما انجام دادیم. نتایج آن در حال و آینده آشکارخواهد شد. سال ۱۱۹ ا زماه کاندیکوس.»
و سخن پایانی؟
امیدواریم در این فصل آخر از کاوش به یافته‌های خوبی دست پیدا کنیم و بتوانیم مردم ساکن در منطقه دو خواهران را با توجه به اینکه ساخت و ساز در این محله ممنوع بود مردم منطقه با معضل بزرگی روبرو بودند و خطر جانی نیز آنها را تهدید می‌کرد، خوشبختانه با پیگیری‌های مستمر با کمیته وزارتخانه مقرر شد ساخت و سازها تحت شرایط خاص و با نظارت میراث‌فرهنگی در شهرستان انجام شود و بر اساس مطالبه مسئولان ارشد شهرستان و مردم منطقه مبنی بر تعیین تکلیف وضعیت ساخت و ساز در این منطقه قدیمی، با پیگیری‌های انجام شده مجوز ساخت و ساز در محدوده معبد تاریخی لائودیسه کسب شده است و با پایان این کاوش قطعا خیلی از مشکلات مرتفع خواهد شد.