وجود پل‌های تاریخی، قنات‌ها، آسیاب‌ها و صدها سازه آبی دیگر در دیار «آب و مفرغ و بلوط» حکایت هوشمندی مردمانی است که قرن‌ها پیش از این گنجینه حفاظت و به بهترین شکل بهره‌برداری می‌کردند.

مرور گذشته این دیار پر از روایت‌هایی است که شاید امروز درس‌آموز باشد. به بهانه چاپ کتاب گنجینه آب لرستان به سراغ عطا حسن‌پور رفتیم تا در گفتگویی مشروح تاریخ سازه‌های آبی لرستان را بازخوانی کنیم.

عطا حسن‌پور، باستان شناس و نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با اشاره به این‌که در سال ۹۵ و با بررسی‌های صورت گرفته، مشخص شد که هیچ کتابی نه تنها راجع به گنجینه آب، بلکه راجع به آب در لرستان چاپ نشده است، اظهار کرد: این در حالیست که لرستان سومین حوزه پر آب کشور با حجم بارندگی سالانه ۱۵ میلیارد متر مکعب و خروجی آب ۱۲.۵ میلیارد متر مکعب است.

گنجینه‌ای از سازه‌های آبی لرستان

وی با اشاره به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های آبی لرستان، عنوان کرد: می‌توان گفت که بیشترین سرمایه مادی که نصیب لرستان شده، همین ظرفیت‌های آبی است.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این‌که رضا میرزایی، مدیرعامل حال حاضر شرکت آب منطقه‌ای لرستان حدود ۱۲ سال راجع به سازه‌های آبی و تاریخی لرستان تحقیق کرده و اطلاعات جمع‌آوری کرده است، گفت: اطلاعات ایشان در رابطه با زمین شناسی و آب شناسی بوده است که هم راستا و هم پا ایشان در میراث فرهنگی، بنده نیز حدود ۱۵ سال راجع سازهای آبی و تاریخی لرستان اطلاعات جمع آوری کردم اما هیچکدام به چاپ نرسید.

حسن‌پور ادامه داد: اطلاعاتی که بنده جمع آوری کردم در رابطه با باستان شناسی، مردم شناسی، معماری و گردشگری بود و با همکاری مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان که شامل اطلاعات ایشان در رابطه با زمین شناسی و آب شناسی بود را با اطلاعات باستان شناسی و معماری خود تلفیق کردیم و شروع به تدوین کتاب گنجینه آب لرستان کردیم که این کار حدود دو سال زمان برد.

وی با بیان این‌که در ادامه از افرادی که از سازه‌های آبی استان عکاسی کرده‌اند درخواست کردیم که این عکس‌ها را در اختیار ما قرار دهند، بیان داشت: این کتاب، اولین کتاب در حوزه آب در لرستان است و در کشور ایران جز کتاب‌های محدودی بوده که در زمینه سازه‌های آبی و تاریخی با این شکل و شمایل چاپ شده است.

«آو پل» سازه‌ای آبی در لرستان

نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با تاکید بر این‌که چندین نفر متخصص از جمله معمار، زمین شناس، آب شناس و مردم شناس در کنار ما بودند تا کتاب چاپ شد، بیان داشت: این کتاب، حاصل یک خرد جمعی است.

حسن‌پور تاکید کرد: این کتاب در قالب ۲۵ فصل به چاپ رسیده که ۲۰ فصل آن مربوط به سازه‌های آبی و تاریخی است و پنج فصل آخر مربوط به آثار طبیعی مرتبط با آب است.

وی با اشاره به «آو پل» یا «پل آب بر» به عنوان یک سازه آبی در لرستان مانند پل «قلعه حاتم» بروجرد، گفت: در ایران سازه‌ای به این شکل خیلی کم وجود دارد، در کشور یونان زیاد است.

این باستان شناس لرستانی «آب دالان» یا «قنات رودخانه‌ای» را یک سازه دیگر آبی عنوان کرد که مختص به منطقه زاگرس و لرستان است، گفت: این سازه در دزفول به «قمش» و در شوشتر به «سفته» معروف است.

شناسایی ۲۰ مدل «آب بنا» در لرستان

حسن‌پور با اشاره به «آب‌دان‌های صخره‌ای» مانند غار «کوگان»، غار «اراز» غار «ارجنک» و… به عنوان سازه‌های آبی مختص به لرستان، تصریح کرد: وقتی که بارش زیاد است و آبخوان‌ها فعال هستند آب از دیواره‌ها سرازیر می‌شود، این «آب‌دان‌های صخره‌ای» پر از آب می‌شوند و به طور معمول برای مصارف آئینی مصرف می‌شوند.

وی با تاکید بر این‌که بعد از انجام تحقیقات و چاپ کتاب گنجینه آب لرستان، یک سری از سازه‌های آبی در کشور که مختص به کویر مرکزی ایران بود، مشخص شد که در لرستان نیز وجود دارند، بیان کرد: «پایاب» یا «پایاو»، از جمله این سازه‌های آبی بوده که در لرستان وجود دارد، «پایاب» در واقع یک دسترسی «پله داری» بوده که به مرکز و کوره قنات متصل می‌شود و مردم از این دسترسی برای آوردن آب از قنات استفاده می‌کنند.

این باستان شناس لرستانی در ادامه با بیان این‌که این «پایاب» در شهرستان ازنا و روستا «موشله» وجود دارد و این در حالیست که این «پایاب» مختص به کویر مرکزی ایران است، گفت: در مجموع تعداد ۲۰ «آب بنا» و مدل آب در کتاب گنجینه آب لرستان ذکر شده شده است.

وجود هزار آسیاب در لرستان

حسن‌پور با اشاره به اینکه یک مدل از این «آب بنا» ها یا سازه‌های آبی در لرستان، پل‌های تاریخی استان است، گفت: در لرستان ۱۰۰ پل تاریخی وجود دارد که ثبت ملی شده‌اند.

وی با بیان از مجموع ۱۰۰ پل تاریخی لرستان، ۱۰ پل شاخص در کتاب گنجینه آب لرستان مورد اشاره قرار گرفته است، تصریح کرد: همچنین در لرستان حدود هزار «آسیاب» به عنوان سازه آبی وجود دارد، از این تعداد ۱۰ مورد به صورت شاخص مانند آسیاب «گبری» خرم آباد، آسیاب «بابا عباس»، آسیاب «نیلوفر»، آسیاب‌های «کول چپ» و… انتخاب و در این کتاب معرفی شدند.

نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با اشاره به معرفی «قنات ها» به عنوان یکی دیگر از سازه‌های آبی لرستان، افزود: در حقیقت هر بخش از کتاب گنجینه آب لرستان، در آینده می‌تواند موضوع یک کتاب، پایان نامه دکتری و… جداگانه باشد.

نقش تاریخ آب لرستان بر روی کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌ها

حسن‌پور با اشاره به پنج فصل آخر کتاب گنجینه آب لرستان که مرتبط با آثار طبیعی مرتبط با آب است، تصریح کرد: از جمله این آثار طبیعی، تالاب‌های لرستان بوده که شامل تالاب‌ها، دریاچه‌ها و مرداب‌ها می‌شوند و در این کتاب معرفی شده‌اند.

وی «غارهای آبی» را یکی دیگر از آثار طبیعی مرتبط با آب و سازه‌های آبی لرستان برشمرد و بیان داشت: همچنین بخشی از «اسناد آب» لرستان که شامل کتیبه‌ها، سنگ نوشته‌ها و سندها بوده در این کتاب معرفی شده‌اند، کتیبه معروف «آب دان بدر ابن حسنویه» از جمله این اسناد است که راجع به یک آب انبار بوده، خط بسیار زیبایی دارد، دو خروجی آب به شکل گل نیلوفر دارد.

این باستان شناس لرستانی با اشاره به معرفی برخی اسناد دست نویس دوره قاجاریه راجع به واگذاری یک آسیاب به مردم در این کتاب، عنوان کرد: همچنین بخشی از کتاب گنجینه آب لرستان، راجع به مدیریت آب در دوران باستان است، انواع و روش‌های تقسیم عادلانه آب در بین مردم، «قانون آب» یا قوانین «میر آب» های قدیم و…، در مجموع تاریخ آب لرستان در این کتاب معرفی شده است.

شناسایی ۲۰۰ واژه مختص به آب در گویش لری

حسن‌پور با اشاره به معرفی آئین‌های مرتبط با آب در این کتاب، عنوان کرد: «آئین عروس قنات» که در این کتاب معرفی شده در چند روستای الیگودرز و ازنا تا چندین سال پیش وجود داشته است.

وی در ادامه سخنان خود با اشاره به اختصاص «واژه نامه آب» به زبان‌های لکی و لری در بخش دیگری از این کتاب، گفت: بیش از ۲۰۰ واژه مختص آب در گویش لری که، کم کم در حال فراموشی هستند در این بخش ذکر شده است.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این‌که نصفی از آثاری که در این کتاب معرفی شده، الان دیگر وجود خارجی ندارند، تصریح کرد: یکی از این آثار، مسیر سیستم آبرسانی و تصفیه آب دوره‌های صفویه یا قاجاریه بود که چند سال پیش در بروجرد کشف شد و متأسفانه تخریب و از بین رفت.

حسن‌پورافزود: «سقاخانه» ها، حوض‌ها و چاه‌هایی که نذر امام حسین (ع) شده‌اند از دیگر بخش‌های معرفی شده در این کتاب بوده است.

قنات رودخانه‌ای به طول ۳ کیلومتر

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به «آب دالان» منطقه «کرکی» رودخانه «زال»، گفت: در کنار این رودخانه، یک قنات رودخانه‌ای ایجاد شده که با شیب یک درصد و طراز مهندسی شده به طول سه کیلومتر آب از دل صخره سخت و تاریکی مطلق به سمت منطقه «کرکی» منتقل شده است.

این باستان شناس لرستانی گفت: این قنات رودخانه‌ای، یک اثر خارق‌العاده دوره اشکانی است که نمونه این اثر در مناطق دیگری در لرستان مانند «دره دایی» و «دست گرد»، «ارجنک» الیگودرز و «کرکی» و «ریخان» پلدختر شناسایی شده است.

«گرداب سنگی» خرم‌آباد شاهکار سازه‌های آبی

حسن‌پور همچنین «گرداب سنگی» خرم آباد را یکی دیگر از سازه‌های آبی و شاهکار در لرستان برشمرد و گفت: «گرداب سنگی» یک سازه معماری بوده که به منظور کنترل، تقسیم، تنظیم و مهار آب در نقاط مختلف شهر و در دوره ساسانی احداث شده است.

وی، «آب بنا» ها و «آب دان» های صخره‌ای در دل غارهای «دست کند» لرستان را یکی دیگر از سازه‌های آبی لرستان برشمرد و گفت: این گونه ساز آبی در کمتر جایی از ایران وجود دارد.

این باستان شناس لرستانی «آب انبار» های صخره‌ای غار «اراز» را نمونه‌ای از این سازه‌ها عنوان کرد و گفت: در این سازه، از آبشار بزرگی آب هدایت شده، تونل‌های کوچکی با پنجره‌های ریز با عرض ۴۰ سانتی متر از دل کوه عبور داده شده و آب وارد «آب انبار» شده است.

کشف قنات قدیم شهر خرم‌آباد

حسن‌پور در ادامه سخنان خود با اشاره به شناسایی هزار آسیاب در لرستان، بیان کرد: بزرگترین آسیاب غرب کشور، آسیاب «گبری» در منطقه «پشته حسین آباد» شهر خرم آباد است.

وی با بیان این‌که این آسیاب مختص به شهر بوده و شهر «شاپورخواست» را تامین آب کرده است، گفت: ارتفاع این آسیاب ۱۱.۵ متر است.
این باستان شناس لرستانی به قنات‌های این استان اشاره کرد و گفت: قنات‌های ایران ثبت جهانی شده است و قنات‌های لرستان در آن وجود ندارند و این در حالیست که لرستان هزار و ۳۱۳ قنات دارد که دایر هستند.

حسن‌پور با اشاره به کشف قنات قدیم شهر خرم آباد، تصریح کرد: در این راستا به میراث فرهنگی درخواست داده شده که قنات‌های لرستان به پرونده ثبت جهانی الحاق شوند.

پل‌های تاریخی لرستان بزرگترین سازه آبی ایران

وی در ادامه سخنان خود با اشاره پل‌های تاریخی لرستان، بیان کرد: بزرگترین بناهای سنگی جهان، بعد از اهرام ثلاثه مصر، پل‌های تاریخی لرستان هستند، در این راستا بزرگترین سازه‌های آبی و تاریخی در ایران نیز پل‌های تاریخی لرستان هستند.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این‌که هیچ جای ایران این امر وجود ندارد که بیش از ۱۰۰ پل تاریخی وجود داشته باشد هزار سال دوام آورد و از بین نرود، افزود: پل «گاومیشان»، پل «کلهر» پل «کشکان» و… از جمله این پل‌های تاریخی است.

حسن‌پور با تاکید بر این‌که گویا سازنده‌های پل‌های تاریخی لرستان، این پل‌ها را تنها برای عصر خود طراحی نکرده‌اند و توسعه پایدار را باید در پل‌های تاریخی لرستان دید، بیان کرد: هیچ سازه‌ای در ایران وجود ندارد که به بزرگی پل‌های تاریخی لرستان باشد.

تکنیک‌های نادر معماری در لرستان

وی همچنین با اشاره به سیستم‌های آبرسانی و «آب دالان» های صخره‌ای که در دل کوه‌های لرستان کنده شده است، گفت: این سیستم‌های آبرسانی مختص به لرستان هستند.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این‌که همه تمدن‌های بزرگ بشری در کنار آب به وجود آمده‌اند، بیان کرد: همیشه انسان برای مهار آب و کنترل سیلاب‌ها و تقسیم آب با چالش مواجه بوده است، عبور از این چالش‌ها و توفیق مهندسان در دستیابی به تکنیک‌های نادر معماری باعث خلق این آثار شده است.
منبع:اسکان