شکوه معنویت در معماری مساجد ایران
همشهری در پرونده ویژه‌ای به بررسی وضعیت تاریخی‌ترین مساجد استان‌های کشور پرداخته است.
مساجد ایران ازجمله جاذبه‌های تاریخی کشور محسوب می‌شوند که به‌عنوان اماکنی مقدس، در دوره‌های تاریخی مختلف بعد از اسلام به شکل‌ها و شیوه‌های مختلف ساخته شده‌اند و در همه استان‌ها نیز می‌توان نمونه‌های باشکوهی از آنها را سراغ گرفت. برخی از این بناها به‌عنوان شاهکارهای معماری اسلامی – ایرانی، شهرت جهانی هم دارند و تا پیش‌از همه‌گیری ویروس کرونا، سالانه گردشگران زیادی برای دیدن آنها رهسپار ایران می‌شدند؛ مساجدی که با وجود گذشت سال‌ها، هنوز هم معماری آنها چشم‌نواز است و باید به آنها بهای بیشتری داد. همشهری به‌مناسبت ۳۰ مردادماه، روزجهانی مساجد، به بررسی وضعیت کنونی تاریخی‌ترین مساجد استان پرداخته و اجرای طرح‌های مرمتی دراین بناها را مورد واکاوی قرار داده‌است که در ادامه می‌خوانید.
چهارمحال‌وبختیاری
مسجد اتابکان چهارمحال‌وبختیاری که در سال ۶۰۵هجری‌قمری و در زمان اتابکان لُر بنا شده، ازجمله بناهای سبک معماری ایرانی ـ اسلامی در چهارمحال‌وبختیاری به‌شمار می‌رود. این مسجد، قدیمی‌ترین مسجد استان است که همراه با ساختمان امامزادگان دوخاتون و حمام جنب امامزاده بنا شده‌است. بنای اولیه مسجد خشت و گل بوده که در دوران صفویه با نمای آجری مزین شده‌است.
این مسجد دارای ۲ در در ضلع شمالی و غربی است که در شمالی آن در زمان قاجاریه تعویض شده و اصل در که قدمتی حدود ۸۰۰ سال دارد، در موزه شهرکرد نگهداری می‌شود. در غربی مسجد به‌سوی امامزادگان حلیمه و حکیمه‌خاتون و حمام قدیمی مربوط به همین دوره باز می‌شود و گنبد مرکزی با ستون‌های آجری و دهلیزهای محاط بر گنبد و شبستان، این مسجد را از دیگر مساجد متمایز می‌کند. این اثر در تاریخ ۱۷ مردادماه ۱۳۵۱ به‌عنوان یکی از آثارملی به ثبت رسیده‌است.
متأسفانه در سال‌های گذشته آسیب‌هایی به پیکره مسجد وارد شده‌است. آخرین مرمت این مسجد درسال ۱۳۹۱ انجام شد که شامل لایه‌برداری، برداشتن الحاقات نامناسب، نورپردازی و ایجاد کانال‌های زه‌کشی بود. این مسجد درحال‌حاضر برای استفاده عموم باز است. دراین میان واقع شدن مسجد اتابکان در مرکزشهر و تردد خودروها، این بنای تاریخی را درمعرض تهدید قرار داده‌است.
یزد
ساختن مسجد از سنت‌های دیرینه واقفان بزرگ یزدی است که سبب شده‌است در هر کوی و برزن مساجد زیادی با نام واقف یا محله باقی بماند که مسجدجامع فهرج یکی از قدیمی‌ترین آنهاست. دربرخی منابع تاریخی عنوان شده این مسجد، که بنایی به‌جا مانده از قرن اول هجری قمری در ایران است، پس از فتح یزد به دست سپاهیان اسلام بنا شده، اما هیچ سند معتبری برای اثبات این ادعا در دست نیست. از این بنای باشکوه که بگذریم، جلوه خاص مساجد قدیمی و کاشی‌کاری‌های سنتی آنها و وجود شاخصه‌هایی مانند مناره‌های بلند، درمیان مساجد یزد به‌چشم می‌آید. مسجد جامع یزد با برخورداری از این شاخصه‌ها، معروف‌ترین مسجد استان است که دربافت تاریخی شهریزد واقع شده‌است.
بانی ساختمان اصلی مسجد را گرشاسب آل‌بویه در قرن ششم می‌دانند، اما مسجد کنونی مربوط به دوره آل‌مظفر و تیموریان در قرن هشتم و نهم است. یکی دیگر از مساجد بافت تاریخی یزد، مسجد امیرچقماق است که به‌دست «امیرجلال‌الدین چقماق»، از سرداران شاهرخ تیموری، حاکم یزد با همکاری همسرش «فاطمه‌خاتون» ساخته شده‌است. دراین میان باید اشاره کرد که درشهرهای مختلف استان یزد مساجد فراوانی وجود دارد که علاوه بر ویژگی‌های تاریخی – فرهنگی از جاذبه‌های گردشگری به‌شمار می‌روند و درسال‌های اخیر اقدام‌های قابل‌توجهی برای مرمت آنها انجام شده‌است.
قم
استان قم حدود ۱۶ مسجد تاریخی ثبت شده در فهرست آثارملی دارد که تعدادی از آنها در جهان اسلام منحصربه‌فرد هستند. مسجد امام‌حسن عسکری(ع) که به‌دستور ایشان و با دست وکیل و نماینده آن حضرت در قرن سوم هجری‌قمری ساخته شده و مسجدجامع که در نیمه نخست سده ششم هجری‌قمری بنا شده، ازجمله این مساجد است. مناره مسجد کهنه هم قدیمی‌ترین مناره موجود درایران و سومین مناره جهان‌اسلام است. تعدادی از مساجد تاریخی قم ازجمله مساجدجامع، مسجد چهل‌اختران و مسجداعظم تاکنون درچند مرحله و با کمک اداره‌کل میراث‌فرهنگی و برخی نهادها مرمت شده‌اند، اما به‌طورکلی اداره‌کل میراث فرهنگی در سال‌های اخیر با مشکل جدی کمبود اعتبار برای ساماندهی و مرمت مساجد تاریخی مواجه بوده‌است. چندی پیش تصویری از مسجد تاریخی روستای البرز در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست شد که نشان می‌داد این مسجد به‌دلیل نبود اعتبار، تخریب شده و بخشی از دیوارهای آن فروریخته است. با توجه به تجربه خوب مرمت مسجد ابوطالب قم با هزینه‌های هیأت‌امنا و نمازگزاران این مسجد، مسئولان اداره میراث‌فرهنگی استان در شرایط کمبود اعتبار از طرح‌های مرمت مساجد تاریخی که در آن نقش حمایتی مردم پررنگ دیده می‌شود، حمایت می‌کنند.
آذربایجان‌شرقی
مسجد کبود، مسجدجامع، مسجد سنگی ترک و مسجد صاحب‌الامر(عج) ۴ مسجد تاریخی آذربایجان‌شرقی هستند که قدمتی طولانی دارند. تا چند دهه قبل وضعیت این مساجد ازنظر بازسازی چندان مطلوب نبود و انتقادهای زیادی به نحوه نگهداری و مدیریت این بناها وارد می‌شد، اما در ۱۰ سال گذشته مرمت این مساجد در تبریز و میانه موردتوجه قرارگرفته و حدود ۱۰ میلیاردتومان برای بازسازی این مساجد و نیز مساجد تاریخی دیگر درنظر گرفته شده‌است.
درحال‌حاضر مسجد کبود و محوطه اطراف آن به شکل زیبایی پذیرای بازدیدکنندگان است. در مسجدجامع تبریز هم اقدام‌های متعددی برای بازسازی حیاط و محراب مسجد صورت گرفته و این مسجد محل برگزاری برنامه‌های مذهبی در مناسبت‌های مختلف است. مسجد صاحب‌الامر در کنار میدان میوه‌وتره‌بار تبریز هم با بازسازی‌های صورت گرفته و استقرارنگهبان، به موزه قرآنی تبدیل شده‌است. دراین میان مسجد سنگی در نزدیکی میانه شرایط متفاوت دارد. این مسجد که مابین میانه و سراب قرارگرفته، از سنگ ساخته شده و در کنار جاده قرار دارد و مسافران عبوری از این جاده نسبت به نحوه خدمات‌دهی و همچنین راهنمایی گردشگران انتقادهایی دارند.
بوشهر
قدیمی‌ترین مساجد شهر بوشهر در محله‌های تاریخی ازجمله «شنبدی»، «کوتی»، «بهبهانی» و «دهدشتی» واقع شده‌اند که دراین محدوده بیشترین سازه‌ها و بناهای مذهبی قرار گرفته‌است. به‌گفته «فرزانه اسپرغم»، مدیر پایگاه بافت تاریخی بوشهر، قدمت بیشتر این بناها ازجمله مسجد بهبهانی، مسجد کوفه درمحله بهبهانی، مسجد شیخ سعدون و مسجد و حسینیه اهل تسنن در محله کوتی، مسجد آل‌عصفور، مسجد جمعه، مسجد ملک و حسینیه کازرونی‌ها به اواخر دوره قاجار می‌رسد.
دراین مساجد عناصر و مصالح ویژه اقلیم بوشهر مانند سنگ مرجانی، ملات گچ و سازه‌های چوبی به‌کار گرفته شده و درآنها تزئینات اسلامی دیده می‌شود. در سال‌های اخیر همه این بناها تاریخی – مذهبی مورد مقاوم‌سازی و مرمت تکمیلی قرار گرفته‌اند. همچنین گفتنی‌است که مسجد جمعه و مسجد آل‌عصفور، به‌عنوان فضای مذهبی مطرح و پویای شهری، تاکنون چند نوبت در سال‌های گذشته ازسوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان و با همکاری اداره اوقاف مرمت شده‌اند.
مرکزی
۳۴ مسجد از مساجد استان‌مرکزی در فهرست آثارملی کشور ثبت شده‌است. قدمت بیشتر این مساجد مربوط به دوره‌های پهلوی، قاجاریه، صفویه، سلجوقی و ساسانی است. از این تعداد تنها مسجدجامع ساوه که متعلق به دوره سلجوقیان بوده و از سال ۱۳۱۰ هجری‌شمسی در آثارملی کشور به‌ثبت رسیده به‌عنوان موزه انتخاب شده و به‌صورت ویژه موردبازدید عموم قرار می‌گیرد. البته مدتی‌است که موزه این مسجد با توجه به محدودیت‌های کرونایی به‌طور مداوم با تعطیلی مواجه شده‌است.
در سال‌گذشته و ۴ ماهه نخست سال‌جاری، مرمت مسجد سپهداری بازارتاریخی اراک، مرمت و جداره‌سازی صحن مرکزی مسجداعظم زرندیه، مرمت و پاکسازی مسجد انقلاب ساوه، مسجد مس دلیجان، انجام گچبری کتیبه‌دار و محوطه‌سازی مسجدجامع ساوه، مرمت مسجدسرخ ساوه و اجرای فازسوم مرمت منبرچوبی مسجد نقوسان تفرش در دستورکار اداره‌کل میراث فرهنگی قرارگرفته که بخشی از آنها اجرایی شده‌است.
هرمزگان
مسجد گله‌داری در نزدیک ساحل بندرعباس و در یکی از محله‌های قدیمی این‌شهر قرار دارد و به‌دلیل معماری ویژه و منحصربه‌فردش، به یکی از نقاط دیدنی برای گردشگران و بومیان هم تبدیل شده و روزانه شهروندان فراوانی علاوه‌بر به‌جا آوردن فریضه نماز، به بازدید از آن نیز می‌پردازند. این مسجد در دوره زندیه توسط «حاج عبدالرحیم گله‌داری» ساخته و چندی بعد به‌وسیله «احمد گله‌داری» مرمت و وقف شد و با گذشت زمان، در دوران قاجاریه حمام گله‌داری و عمارت کلاه‌فرنگی نیز در نزدیکی آن بنا شد.
در تعمیرات سال۱۳۵۴، سطح زیرین سقف، با پوشش‌های جدید آکوستیک پوشانده شد و اکنون بخشی از صحن برای استفاده نمازگزاران مسقف شده‌است. در زیر بنای مسجد، شبستانی است که در زمستان‌ها مورداستفاده بوده و درحال‌حاضر در قسمت شمالی مسجد، بناهای جدیدی در دست ساخت است که طبقه دوم آنها به‌عنوان شبستان مورد استفاده قرار خواهد گرفت. این بنا که از جاذبه‌های تاریخی بندرعباس است، به ثبت‌ملی هم رسیده‌است.
گلستان
مسجدجامع شهرگرگان بنایی تاریخی به‌جا مانده از عهد سلجوقی است که البته ساختمان آن در دوره‌های متأخر ازجمله صفوی و قاجار تغییرات اساسی داشته است. پلان ایوان و مکان جای‌گیری آن براساس کاوش‌های باستان‌شناسی و برخی آثاری که از کف‌سازی‌هایی آن به‌دست آمده، مربوط به قرون اولیه اسلامی است. این بنا که در تاریخ معاصرایران، چه در عصر مشروطه و چه در دوره انقلاب‌اسلامی، از کانون‌های مبارزات سیاسی بوده، در سال۱۳۱۱ به ثبت‌ملی رسیده‌است، اما همچنان در تولیت اداره‌کل اوقاف و امورخیریه استان قرار دارد.
صحن و حوض ضلع ایوان غربی این مسجد در دهه‌های اخیر یک‌بار درسال ۱۳۹۰ و یک‌بار هم در سال ۱۳۹۲ به‌صورت غیراصولی موردمرمت قرارگرفت. استفاده از مرمرهای خاکستری در صحن و حوض یک فضای نامأنوس با زیست و معماری بنا ایجاد کرد و با وجود مخالفت‌های گسترده فعالان میراث‌فرهنگی استان، تاکنون به حالت گذشته بازنگشته است.
مازندران
تعدادی از مساجد در استان مازندران به‌دلیل نقش کانونی‌شان در برهه‌های حساس اجتماعی، جایگاه شاخصی دارند، اما برخی از این مساجد از موقعیت تاریخی- مذهبی نیز برخوردارند که درمیان آنها می‌توان به مسجدجامع شهرهای ساری، بابل و آمل و مسجد محدثین بابل اشاره کرد که در کنار تعداد دیگری از مساجد شاخص مازندران، به‌دلیل داشتن موقعیت اجتماعی و مذهبی برجسته و قدمت تاریخی، برجسته‌تر از سایر مساجد هستند.
این مساجد درحال‌حاضر نیز وضعیت مساعدی دارند و برحسب ضرورت، اعتباراتی برای مرمت‌شان درنظر گرفته می‌شود. مهم‌ترین اقدام‌های مرمتی در سال‌های اخیر برای مسجدجامع ساری انجام شد که تیرماه ۱۳۹۷ حدود ۷۰ درصد آن درآتش سوخت. مسجدجامع بابل نیز که درسال ۱۶۰ هجری‌قمری بنا شده، با وجود نیاز به مرمت دربرخی قسمت‌ها، هنوز پابرجا و پذیرای مردم است. درمیان مساجد تاریخی مازندران می‌توان به مسجدجامع فرح‌آباد ساری نیز اشاره کرد که از بناهای به‌جا مانده از دوران صفوی در مازندران است.
گیلان
مسجد دومحرابه حاج سمیع در محله ساغری‌سازان، مسجد چوبی محله بادی‌اله رشت، مسجد دوره سلجوقی در جنگل‌های دیناچال، مسجد شیرخان در ییلاق آق‌اولر تالش، مسجد آکل کمسار در شفت و مسجد تاریخی تمیجان تنها تعدادی از مساجد تاریخی در گیلان به‌حساب می‌آیند؛ بناهایی تاریخی که تعدادی از آنها به ثبت‌ملی نرسیده‌اند والبته چشم‌به‌راه اقدام‌های مرمتی مناسب‌تری هستند.
دراین زمینه کارشناسان حوزه میراث‌فرهنگی معتقدند وضعیت نگهداری از مساجد تاریخی نسبت به سایر بناهای این حوزه پیچیده تراست، چراکه علاوه بر اداره میراث‌فرهنگی و شهرداری که در بسیاری از پروژه‌های مرمتی این حوزه مسئول هستند، سازمان اوقاف و امورخیریه نیز مسئول است؛ موضوعی که همیشه زمینه‌ساز ایجاد ناهماهنگی در اجرای طرح‌های مرمتی شده‌است. اینها درحالی‌است که «ولی جهانی»، معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان گیلان اعلام می‌کند که روند بازسازی برخی مساجد تاریخی آغاز شده و قرار است هزینه بازسازی را هم بنیادمسکن انقلاب اسلامی تقبل کند.
سیستان‌وبلوچستان
ساخت مسجد در استان سیستان‌وبلوچستان از گذشته برای مردم بسیار مهم بوده‌است. از آنجا که بیشتر جمعیت بخش سیستان را اهل تشیع و جمعیت بخش بلوچستان و سواحل مکران را اهل تسنن تشکیل می‌دهند، دراین منطقه مساجدی با معماری‌های متنوع به‌چشم می‌خورد. از مهم‌ترین مساجد تاریخی این استان می‌توان به مسجدجامع خاش، مسجدجامع دزک و فرجو در سراوان، حسینیه و مسجد چلنگ در زابل، حسینیه و مسجد آل‌رسول(ص) در چابهار و حسینیه و مسجد یزدی‌ها در زاهدان اشاره کرد.
مسجد ملافقیرمحمد دشتیاری با قدمت ۲۰۰ ساله، مسجدجامع فنوج، مسجد حضرت محمد(ص) در دلگان چابهار، مسجد رحمانیه از توابع نیکشهر، مسجد ۳۰۰ ساله کوشوک قصرقند، مسجد روستای پشامگ از توابع سرباز، مسجد روستای محمدآباد ایرانشهر، مسجدجامع خاش و مسجد ۱۲۰ ساله فیض‌الرحمن هم برخی دیگر از مساجد تاریخی استان هستند. اغلب این مساجد تاکنون ازسوی نهادهای ذی‌ربط مانند میراث‌فرهنگی و با کمک مردم مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند، اما برخی مساجد فرسوده درآستانه تخریب قرار دارند یا به‌کلی تخریب شده‌اند.
سمنان
سمنان یکی از استان‌های شاخص ازنظر دارا بودن بناهای تاریخی است و بخشی از این بناها را نیز مساجد تاریخی شهرهای مختلف این استان تشکیل داده‌اند که عمده آنها مربوط به دوران قاجار هستند. از مساجد تاریخی سمنان می‌توان به مسجدجامع زاوقان مربوط به قرن دوم هجری، مسجدجامع سرخه به‌جا مانده از قرن اول هجری، مسجد ناسار، مسجد بنی‌اسدی، مسجد بایزید بسطامی و مسجدجامع شهرهای بسطام، شاهرود، سرخه، سمنان، آرادان، ایوانکی، بیارجمند، دامغان و همچنین مسجدجامع روستاهای صیدآباد، جیلان، دستجرد و فرومد اشاره کرد که بسیاری از آنها در فهرست آثارملی نیز ثبت شده‌اند.
عمده این مساجد به‌صورت هیأت‌امنایی مدیریت می‌شوند و علاوه بر اعتباراتی که ازسوی اداره‌های اوقاف یا میراث‌فرهنگی براساس ضرورت اختصاص می‌یابد، از محل نذورات مردمی بخشی از امور مرمتی و نگهداری آنها پیش می‌رود. برخی از این مساجد با توجه به معماری زیبای مناطق کویری، در سال‌های اخیر در فهرست جاذبه‌های گردشگری سمنان نیز قرار گرفته‌اند.
کرمانشاه
دراستان کرمانشاه هزارو۱۰۰مسجد وجود دارد که قدمت تاریخی‌ترین مساجد به دوران قاجاریه می‌رسد. علاوه براین، مساجدی هم در کرمانشاه وجود دارد که ازسوی زوار اباعبدالله‌الحسین(ع) ساخته شده که قصد زیارت کربلا را داشته‌اند؛ مانند مسجد حاج‌محمدتقی اصفهانی. اما ازنظر تاریخی مسجد آیت‌الله جلیلی کرمانشاه، از قدیمی‌ترین‌مساجد استان محسوب می‌شود که در مرکز این شهر واقع شده‌است. بنای اصلی این مسجد در روزگار سلطنت کریمخان زند ساخته شده‌است. این مسجد دارای معماری اسلامی ویژه‌ای است و از آنجایی که در بخشی از مرکز شهر واقع شده، مناره‌های بلند آن از چند طرف قابل مشاهده است.
اردبیل
استان اردبیل مساجد تاریخی فراوانی دارد که مسجد جنت‌سرا، مسجد سلیمان، مسجد میرزاعلی‌اکبر و جمعه مسجد از نمونه‌های آن هستند. درمیان مساجد تاریخی این استان «جمعه مسجد» اردبیل با برخورداری از نشانه‌هایی از معماری دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی بیش‌از سایر آثار مورد توجه بوده‌است. به مرور زمان به این مسجد صدمات زیادی وارد شده‌است و عمده تخریب این بنا به‌دلیل حمله مغول به ایران و زلزله بوده‌است. هم‌اکنون این مسجد به‌دلیل قرارگرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین، درمعرض لرزش و فرسایش هرچه بیشتر قرار گرفته‌است و خطر تخریب و فرسودگی آن را تهدید می‌کند. اجرای طرح مرمت این مسجد نیز سال‌هاست که به کندی پیش می‌رود.
کرمان
مسجدجامع کرمان که کتیبه سردر اصلی آن، تاریخ ۷۵۰ هجری‌قمری را در سلسله آل‌مظفر نشان می‌دهد، یکی از مهم‌ترین مساجد استان ازنظر نقش داشتن در حوادث تاریخی کشور به‌شمار می‌رود که از بدو ساخت، محل ویژه‌ای برای برگزاری تجمع‌های ملی و مذهبی مردم کرمان بوده‌است. هرچند این مسجد درسال۱۳۱۵ درفهرست آثارملی به‌ثبت رسیده، اما هنوز رسیدگی ویژه‌ای به خود ندیده‌است. مسجدجامع کرمان در منطقه‌ای با ارتفاع کم‌تر از سطح زمین قرار دارد و به‌همین دلیل دیوارهای شبستان همیشه گرفتار نم‌زدگی است و حتی پمپاژ آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های اطراف مسجد نیز نتوانست تضمینی برای عدم تخریب ناشی از آب‌گرفتگی باشد.
علاوه‌براین، مسجد ملک کرمان نیز قدمتی هزارساله دارد که توران‌شاه سلجوقی بانی ساخت آن بوده است و بزرگ‌ترین مسجد کرمان محسوب می‌شود. مسجد وکیل و مسجد گنجعلی‌خان نیز از دیگر مساجد تاریخی کرمان به‌شمار می‌روند که برای بقا به حفاظت و بازسازی ویژه‌تری نیازدارند.
قزوین
قزوین ازجمله شهرهای ایران است که بهره فراوانی از آثار تاریخی دارد که مساجد نیز جزوی از این آثار محسوب می‌شود. در شهرقزوین مسجد النبی(ص)، مسجد پنجه‌علی، میجد سنجیده، مسجد حیدریه و مسجدجامع عتیق از مساجد تاریخی و ثبت‌ملی شده به‌شمار می‌روند که درسال‌های اخیر به مرمت آنها توجه شده‌است.
سال‌گذشته در مسجد پنجه‌علی اقدام‌هایی ازجمله بام‌سازی بنا شامل برداشت ایزوگام قبلی، خاک‌برداری و دوغاب‌ریزی، شیب‌بندی وعایق‌کاری بام تحت نظارت کارشناسان میراث‌فرهنگی انجام شد و در مرحله جدید مرمت این بنای تاریخی بازسازی نازک‌کاری‌ها، مرمت در و پنجره‌ها، مرمت کاشی‌کاری‌ها و ساماندهی منظر کلی در دست اجراست. مسجد ملامهدی قزوین هم از مساجد تاریخی دارای شبستان و متعلق به دوره قاجار است که با آغاز پروژه مرمت در اردیبهشت‌ماه سال‌گذشته، استحکام‌بخشی گنبدک‌ها و سبک‌سازی بام انجام شد و این مرمت با برداشت کف‌سازی، اجرا و تثبیت پی‌بندی و اجرای کانال‌کشی ادامه دارد.
زنجان
در بافت تاریخی شهر زنجان، مساجد تاریخی قابل‌توجهی ساخته شده که نشانه‌ای از تمدن اسلامی و اصول معماری منحصربه‌فرد دراین منطقه است که مسجد و مدرسه چهل‌ستون، مسجد و مدرسه خانم، مسجد اسحاق‌میرزا، مسجد عباسقلی‌خان، مسجد سیدفتح‌الله، مسجد میرزایی و مسجدجامع زنجان ازجمله آنها محسوب می‌شود. مسجدجامع یا همان مسجد سید زنجان، بزرگ‌ترین و زیباترین مسجد و مدرسه دینی این شهر است که در بافت تاریخی بنا نهاده شده و سال ۱۳۴۲ در فهرست اثار ملی به ثبت رسیده‌است.
این مسجد توسط «عبدالله میرزا دارا» پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار ساخته شده‌است و با الگوبرداری از شیوه شهرسازی رایج در گذشته، درکنار بازار قدیمی شهر ساخته شده است. مرمت اصولی مسجدجامع زنجان از ۱۴سال قبل آغاز شده و مسئولان عنوان می‌کنند مراحل مرمت این بنای تاریخی با اولویت‌های تعیین شده و با توجه به بودجه تخصیصی، انجام می‌شود.
خراسان‌جنوبی
در خراسان‌جنوبی مساجد قدیمی فراوانی وجود دارد که بسیاری از آنها قابلیت جذب گردشگر را دارند و ۶۰ مسجد قدیمی استان نیز در فهرست آثارملی به ثبت رسیده‌اند. براساس نظر کارشناسان باستان‌شناسی، قدمت مسجد کوشک و مسجد قائن که کهن‌ترین مساجد استان هستند، به قرن‌های سوم و چهارم هجری‌قمری باز می‌گردد و ساخت دیگر مساجد به دوران سلجوقیه تا قاجاریه مربوط می‌شود. مسجد کوشک، مسجدجامع فردوس، مسجدجامع میان‌ده بشرویه، مسجدجامع رقه روستای رقه، مسجدجامع چهاردرخت بیرجند، مسجدجامع خوسف، مسجدجامع هندوانان درمیان، مسجدجامع سرایان، مسجدجامع افین زیرکوه و مسجدجامع دُرخش درمیان تعدادی از مساجد تاریخی و قدیمی خراسان‌جنوبی به‌شمار می‌روند که شرایط معماری و تزئینات ویژه‌ای دارند. بسیاری از مساجد تاریخی استان در سال‌های گذشته با مشارکت هیأت امنای مساجد و اداره میراث‌فرهنگی بازسازی شده‌اند.
اصفهان
۳ مسجد از قدیمی‌ترین مساجد کشور و جهان‌اسلام در استان اصفهان واقع شده‌است که عبارتند از: مسجدجامع نایین، مسجدجامع اردستان و مسجدجامع عتیق. مسجدجامع عتیق هزارو ۲۸۵ سال، مسجدجامع اردستان ۸۹۰ سال و مسجدجامع نائین نیز هزارو ۲۰۰ سال قدمت دارند. مسجدجامع عتیق یکی از مساجد منحصربه‌فرد درجهان‌اسلام است که درسال۱۳۹۱ به‌عنوان «نخستین مسجد ایرانی» به ثبت جهانی رسید و یک پایگاه میراث‌جهانی در آنجا مستقر است. هم‌اکنون ۲ پروژه مرمتی که حدود یک‌میلیاردتومان هزینه داشته، در مسجدجامع عتیق درحال اجراست.
مسجدجامع اردستان و مسجدجامع نایین نیز سال‌گذشته شاهد اجرای طرح‌های مرمتی بودند. پیش‌از همه‌گیری ویروس کرونا این مساجد بازدیدکنندگان بسیاری داشتند، اما در شرایط کنونی تنها بخش‌هایی از این مساجد برای اقامه نماز مردم محلی بازگشایی می‌شود.
کردستان
بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد قدمت ساخت مسجد در استان کردستان به دوران سلجوقیه برمی‌گردد؛ مانند مناره‌ای که از مسجد پالنگان یا مسجد سقز از دوره سلجوقی به‌جا مانده‌است. باستان‌شناسان معتقدند مسجد ایلخانی در روستای دولاب نیز در منطقه هورامان کردستان از مساجد تاریخی به‌جا مانده از دوره ایلخانی است. مسجدجامع شهرسنندج نیز از آثار تاریخی به‌جا مانده از دوران صفویه به‌حساب می‌آید. فضای خارجی «دارالاحسان» با کاشی‌کاری تزئین شده و دارای حیاط بزرگی در وسط بناست و چهارطرف حوض را بنای تاریخی مسجد فراگرفته است. مسجدجامع سنندج، به‌عنوان یکی از تاریخی‌ترین مساجد استان، در ضلع شمالی خیابان امام‌خمینی(ره) این شهر واقع شده‌است و همچنان برای برپایی نماز و مراسم ویژه مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ موضوعی که ضرورت رسیدگی به این بنای تاریخی را دوچندان می‌کند.
آذربایجان‌غربی
مساجد تاریخی آذربایجان‌غربی قدمت تاریخی زیادی دارند و برخی از این مساجد ازجمله مسجدجامع ارومیه، درسال ۶۷۰ هجری‌قمری ساخته شده‌اند، اما با وجود این قدمت طولانی همچنان سرپا مانده‌اند. مسجدجامع ارومیه، مسجد مناره، مسجدجامع مهاباد، مسجد حمامیان، مسجد داش‌آغلیان و مسجد شیخ، ۶ مسجد تاریخی استان آذربایجان‌غربی به‌حساب می‌آیند که بخش زیادی از مرمت و نگهداری این مساجد ازسوی خود مردم انجام شده‌است. در سال‌های اخیر به‌دلیل کمبود اعتبارات، بازسازی این مساجد روند کندی داشت، اما از سال‌گذشته این روند با سرعت بیشتری ادامه یافته‌است. به‌گفته مسئولان مربوط، بازسازی مساجد تاریخی این استان سالانه درحدود ۱۰ میلیاردتومان اعتبار نیاز دارد. با توجه به استقرار مساجد تاریخی درمراکز شهرهای استان ازجمله ارومیه، خوی، بوکان و مهاباد، مدیریت این مساجد بیشتر به‌صورت هیأت امنایی و ازسوی بازاریان و اصناف انجام می‌شود.
همدان
دراستان‌همدان ۵۷ مسجد تاریخی ثبت‌شده وجود دارد که به تفکیک شهرستان‌ها یک مسجد در اسدآباد، ۲ مسجد در بهار، ۶ مسجد در تویسرکان، یک مسجد در رزن، ۲ مسجد در فامنین، ۷ مسجد در ملایر، ۳ مسجد در نهاوند و ۳۵ مسجد در شهرستان همدان قرار دارد. شهرستان کبودراهنگ مسجد ثبت‌شده ندارد.
مساجدجامع هر شهرستان شاخص‌ترین مساجد تاریخی محسوب می‌شوند که قدمت آنها نسبت به سایر مساجد تاریخی ثبت‌شده، بیشتر است. به‌گفته مسئولان اداره‌میراث‌فرهنگی استان، مسجد تاریخی شناسایی‌شده در استان همدان که ثبت ملی نشده باشد، وجود ندارد و به دلیل همکاری مناسب اداره اوقاف و امورخیریه، مساجد ثبت‌شده به‌خوبی نگهداری می‌شوند و مشکل خاصی ندارند و از آنجایی که یا در آنها نمازجمعه برگزار می‌شود یا به‌صورت روزانه مورداستفاده قرار می‌گیرند، کاملا سرپا هستند. در سال‌های اخیر مسجدجامع شهرهمدان که از دیگر مساجدجامع قدیمی‌تر است، به‌دلیل شرایط رانشی گنبد آن، مورد استحکام‌بخشی سازه‌ای قرارگرفت.
کهگیلویه‌وبویراحمد
مسجدجامع یکی از آثارملی ثبت شده در کهگیلویه‌وبویراحمد است. قدمت این مسجد مربوط به دوره صفویه است که در دهدشت و نزدیک بازار بافت تاریخی دهدشت ساخته شده. به‌نظر می‌رسد این مسجد از نخستین مساجد شهرتاریخی هفت‌گنبد است که در ۲ طبقه ساخته شده. بنا شامل شبستان، حیاط مرکزی، وضوخانه و اتاق‌های کوچکی در مجاورت ورودی ضلع شرقی و همچنین ۲ ورودی، یکی ورودی عمومی در ضلع شرقی برای عموم نمازگزاران و دیگری ورودی کوچکی در ضلع جنوب‌غربی برای عبور و مرور امام‌جماعت مسجد است.
هر دو ورودی با سنگ‌های بزرگ لاشه‌ای به‌صورت پلکانی ساخته شده‌اند. این بنا در سال ۱۳۷۷ به‌طورکامل خاک‌برداری شده و در سال‌های ۸۰-۷۹ نیز کارهای تعمیراتی آن به‌شکل اضطراری صورت گرفت. سال‌گذشته با اختصاص ردیف ملی برای مرمت و ساماندهی بلادشاپور، مسجدجامع نیز مرمت شد و در اختیار هیأت‌های مذهبی شهرستان قرارگرفت و درحال‌حاضر هیأت‌های مذهبی درآن مشغول فعالیتند.
البرز
مسجدجامع برغان، از مهم‌ترین مساجد تاریخی استان البرز است که قدمت آن به قرن هشتم هجری‌قمری می‌رسد. این مسجد تاریخی یک‌بار در آخرین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی بازسازی شده‌است. در محرم سال ۱۳۱۶ هجری‌شمسی مسجد براثر آتش‌سوزی، ویران شد تا اینکه بار دیگر به‌صورت خشت و چوب ساخته می‌شود. بنای فعلی مسجد، هم درسال ۱۳۵۴ با پشتیبانی آیت‌الله سیدمحمدهادی میلانی ساخته شده‌است. درخت چنار هزارساله‌ای هم در حیاط مسجد وجود دارد که جلوه خاصی به آن بخشیده‌است. مسجدبرغان ازجمله جاذبه‌های گردشگری این روستا نیز به‌حساب می‌آید.
علاوه‌براین، مسجد تاریخی نجم‌آباد در شهرستان نظرآباد نیز از دیگر مساجد تاریخی استان است که سال‌گذشته اخباری مبنی بر تخریب آن منتشر شد. قدمت این مسجد که با خشت و گل ساخته شده‌است، به دوران قاجاریه برمی‌گردد و در سال‌های گذشته اقدام موثری برای مرمت آن انجام نشد، اما پس از انتشار خبر تخریب مسجد، مسئولان استان به‌فکر بازسازی این مسجد تاریخی افتادند و برای این‌منظور بیش‌از یک میلیاردتومان اختصاص یافت.
خوزستان
مسجد شیخ نبهان اول قدیمی‌ترین مسجد خوزستان محسوب می‌شود که در قرن یازدهم هجری‌قمری ساخته شده‌است. این مسجد بدون مناره در محله اهواز قدیم یا عامری در ساحل شرقی رود کارون و ازسوی شیخ نبهان اول، حکمران وقت اهواز ساخته شده‌است. این مسجد ۴دیوار از جنس گل رس و آهک با سقفی حصیری و کفی خاکی دارد و اهالی منطقه پس از وضو گرفتن در رودخانه کارون که آن روزها تا چند متری مسجد می‌رسید، به عبادت می‌پرداختند.
حیاط مسجد دارای طاقچه‌هایی با قوس هلالی است و قوس ورودی شبستان با گل پخته به‌صورت آجر و کاشی با رنگ فیروزه‌ای و مشکی تزیین شده. محراب قوس جناقی و شبستان ۳ورودی دارد که برای پوشش آنها از تیرهایی با چوب ساج استفاده شده‌است. مسجد شیخ نبهان اول ۱۷بهمن‌ماه ۱۳۸۹ در فهرست آثار تاریخی ایران ثبت شد و مرمت آن و دیگر بناهای تاریخی محله عامری، به‌عنوان محله تاریخی اهواز، در دستورکار اداره‌کل میراث فرهنگی قرارگرفت، اما هنوز اقدام خاصی دراین زمینه انجام نشده‌است.
لرستان
بخشی از جاذبه‌های فرهنگی گردشگری لرستان را مساجد تاریخی تشکیل می‌دهند؛ مساجدی با معماری ایرانی- اسلامی که متشکل از طاق، گنبد، ایوان و …هستند. تاکنون دراین استان بیش‌از ۱۰مسجد تاریخی ازجمله مسجد توسلی، مسجد امام‌خمینی(ره) و مسجدجامع بروجرد، مسجد رنگینه و مسجد امیرالمومنین(ع) به ثبت‌ملی رسیده‌است که از مهم‌ترین و شاخص‌ترین این مساجد می‌توان به مسجدجامع و مسجد امام‌خمینی(ره) اشاره کرد. مسجد امام(ره) و مسجدجامع بروجرد به‌ترتیب بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد درغرب کشور محسوب می‌شوند. این مساجد علاوه بر جنبه مذهبی و فرهنگی، بازتاب سلیقه، درک هنر و معماری جذاب ایرانی هستند و رعایت هندسه، طراحی و تقارنی که در مساجد ایرانی به‌چشم می‌خورد، فضایی آرامش‌بخش را به‌وجود آورده‌است.
براین‌اساس اداره‌کل میراث فرهنگی لرستان در راستای انجام وظایف ذاتی و حفاظتی خود و با توجه به اعتباراتی که سالانه دراختیار دارد، مرمت‌هایی در بخش‌های مختلف مساجد تاریخی ازجمله مرمت گنبد و ایوان مسجدجامع، بام مسجد امام(ره)، مرمت پشت‌بام مسجد توسلی، اجرای نمای مسجد امیرالمومنین(ع) و همچنین مرمت‌هایی در دیگر بخش‌های مساجد انجام داده‌است.
خراسان‌رضوی
مساجد تاریخی استان خراسان‌رضوی به دلیل بهره‌گیری از هنرهای فاخر اسلامی و ایرانی، نقوش، معماری و سبک‌های مختلفی که در کاشی‌کاری‌ها، گچبری‌ها و خطوطی که در آنها به‌کار رفته است، خود موزه‌ای تمام‌عیار از هنر اسلامی به‌شمار می‌روند. در خراسان‌رضوی بیش از ۸۰مسجد تاریخی به ثبت رسیده‌است که عمده آنها وقفی هستند. بنای بیشتر این مساجد به دوره‌های سلجوقی، صفویه، افشاریه، غزنویان، قاجاریه، زندیه و افشاریه برمی‌گردد. مسجد ۷۲ تن مشهد، مسجد گوهرشاد مشهد، مسجدجامع خرگرد و ملک‌زوزن خواف، مسجدجامع گناباد، مسجد ازغد طرقبه، مسجد پایین‌قلعه مزینان، مسجد شیخ‌حیدر کدکن تربت‌حیدریه و مسجد زیرک‌آباد بردسکن بخشی از مساجد تاریخی و قدیمی خراسان‌رضوی به‌شمار می‌روند.
مسجد گوهرشاد با قدمت ۶۰۰ سال به‌عنوان قدیمی‌ترین مسجد شیعیان در شهرمشهد، بنایی شاخص از عهد تیموری است که بیشترین بازدیدکننده را درمیان مساجد تاریخی خراسان‌رضوی دارد. همچنین درسال ۱۳۹۱ برای مرمت مساجد تاریخی استان بیشترین میزان اعتبار، به مبلغ ۳ میلیاردو ۲۰۰ میلیون‌تومان ازسوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی تأمین شد. بعد از این تاریخ نیز هرسال برای مرمت تعدادی از مساجد تاریخی استان اعتبارات لازم اختصاص می‌یابد.
ایلام
مسجد «حاج فرامرز اسدی» نخستین مسجد ساخته شده در استان ایلام محسوب می‌شود که در مرکز شهر ارکواز ملکشاهی واقع شده‌است. این مسجد به سبک مساجد دوره صفویه شباهت دارد و دارای یکی از زیباترین طاق‌های گنبدی شکل است که در مرکز شهر ارکواز ملکشاهی به سال ۱۳۳۲ هجری‌قمری به فرمان حاج فرامرز اسدی ریاست ایل ملکشاهی و حاکم پشتکوه (استان ایلام امروزی) و توسط استادکاران اصفهانی ساخته شده‌است.
این مسجد دارای پنجره‌های طاقی شکل برای تهویه و جریان هوا در درون مسجد و خنک نگه داشتن فضای مسجد در فصول گرماست. همچنین مسجدجامع ایلام یکی از مساجد قدیمی استان ایلام و مبدأ بسیاری از تحولات تاریخی و فرهنگی این استان در قبل از انقلاب، زمان جنگ تحمیلی و هم اکنون محسوب می‌شود.
خراسان‌شمالی
در مناطق شهری و روستایی خراسان‌شمالی حدود هزارو ۷۰۰ مسجد وجود دارد که تاکنون ۵ مورد آن که قدمتی بیشتر و ازنظر بنا و سازه ویژگی‌های ممتازتری داشته‌اند، به‌عنوان اثر تاریخی ملی به ثبت رسیده‌اند. یکی از مساجد تاریخی و معروف خراسان‌شمالی مسجد جامع جاجرم است. این مسجد در مرکز بافت تاریخی در جنوب این شهر و در ۲۰۰ متری قلعه قدیمی جاجرم واقع شده و برخی پژوهشگران بنای اولیه آن را به دوران سلجوقی نسبت می‌دهند.
این مسجد برجسته‌ترین مسجد تاریخی با ارزش و با قدمت بالا در خراسان‌شمالی است که در تمام طول سال و در آیین‌های مختلف از آن استفاده می‌شود و حتی از این مسجد در سفرنامه‌های مک‌گریگور، ناصرالدین شاه و اعتمادالسلطنه هم یاد شده‌است. مسجد جامع جاجرم، برخلاف الگوی رایج مسجدسازی، مناره ندارد و درمجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است و فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبدخانه چند کاشی فیروزه‌ای کتیبه دار وجود دارد. کمبود اعتبار برای مرمت این مسجد و آثار تاریخی دیگر این شهر، یکی از مشکلات اداره میراث فرهنگی جاجرم است.
فارس
شیراز در استان فارس شهری است که هر گوشه از آن با یک شاهکار تاریخی مزین شده و یکی از این آثار مسجد عتیق شیراز است که از کهن‌ترین مساجد استان فارس محسوب می‌شود. این مسجد با نام‌های مسجد جمعه و آدینه نیز شناخته می‌شود و در واقع مسجد عتیق که اولین هسته مذهبی شیراز است، تنها یک مکان مذهبی نبوده و کاربرد سیاسی و اجتماعی نیز داشته‌است. این مسجد در شرق محوطه حرم شاهچراغ قرار دارد و یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم است.
این طور که آثار و شواهد نشان می‌دهد، مسجد عقیق در سال ۲۸۱ هجری‌قمری و در دوره حکومت یعقوب لیث‌صفاری دومین فرمانروای صفاریان بنا نهاده شده‌است. این مسجد در طول تاریخ بارها و بارها مرمت و بازسازی شد، این مرمت‌ها باعث شد که این بنای مقدس بتواند سال‌ها به‌عنوان یک مسجد و اثر تاریخی حفظ شود و تا امروز پابرجا بماند. نام مسجد عتیق در ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شد. دیگر مسجد تاریخی استان مربوط به دوره زندیه، مسجد وکیل است که دارای حجاری ستون‌های ۴۸گانه و منبر یکپارچه مرمرین است و مساحت این بنا به ۳هزارو۶۰۰مترمربع می‌رسد.
منبع:همشهری