قلعه والی ایلام، یادگار خاندان ابوقَداره
یکی از این اماکن قلعه و موزه والی واقع در شهر ایلام است. قلعه والی اثری تاریخی به جای مانده از عهد قاجاریه و دوره والیان ایلام است که موزه مردم‌شناسی استان نیز در بخش‌های مسقف این قلعه واقع شده است.
قلعه والی در سال ۱۳۲۶ هجری‌قمری برابر با ۱۲۸۷ هجری‌شمسی به دستورغلامرضاخان والی و در زمان حکومت محمدعلی‌شاه قاجار در منطقه‌ای به نام حسین‌آباد احداث شده است.
این بنا مقر تابستانی غلامرضاخان والی بوده و توسط حاج درویش‌علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی در زمینی به مساحت ۴۶۸۷ مترمربع و زیربنای ۱۴۶۶ مترمربع بنا شده است.
این قلعه در زمان احداث بر روی تپه‌ای تاریخی به نام چغامیرگ بنا شده بود که به‌تدریج در طول دهه‌ها بعد از احداث به علت توسعه و گسترش شهرنشینی این تپه از بین رفت و اکنون قلعه در زمینی مسطح و نزدیک به هسته مرکزی شهر ایلام واقع شده است.
این قلعه ۲۲ اتاق کوچک و بزرگ تودرتو، یک تالار شاهنشین و شش زیرزمین دارد که ابعاد و مساحت اتاق شاهنشین آن بزرگتر از سایر اتاق‌های قلعه است و عمده مصالح بکار رفته در ساخت قلعه سنگ، آجر و گچ است.
قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی حدود ۵۰ درصد بر اثر بمباران‌های هوایی رژیم عراق آسیب دید و تخریب شد که بعد از اتمام جنگ و در سال ۶۷ روند مرمت قلعه آغاز شد و در سال ۶۹عملیات بازسازی آن به پایان رسید.
این قلعه باتوجه به اهمیت تاریخی و موقعیت مکانی مناسب خود در سال ۸۴ بنا به صلاح‌دید سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آن زمان از اداری به فرهنگی تغییر کاربری داد و به موزه مردم‌شناسی استان ایلام تبدیل شد.
موزه قلعه والی دارای چندین بخش و غرفه دائمی شامل باورها و سنت‌ها، اقوام و طوایف، مراسم عروسی، سیاه چادر (دوار)، شکار، پخت نان محلی و آسیاب دستی، آسیاب آبی، خاندان والی، صنایع‌دستی، مشاهیر و مراسم سنتی ختم است.
باورها و سنت‌ها
در این بخش اشیای مختلفی داخل ویترین‌ها به نمایش گذاشته شده است که از جمله این آثار می‌توان به سلاح‌های سرد و گرم، زیورآلات، ظروف و اشیای زندگی روزمره، وسایل زندگی عشایر، ابزارآلات اندازه‌گیری، وسایل روشنایی، وسایل مهارحیوانات، زین و یراق اسب و نمایش باورها و اعتقادات رایج مردم ایلام در گذشته به معرض نمایش گذاشته شده است.
اقوام و طوایف
در این قسمت از موزه ماکت‌هایی از زن و مرد ایلات مختلف استان ازجمله لر، لک، کُرد و عرب با البسه محلی همراه با زیورآلات و پوشش مرسوم هر ایل و باتوجه به فرم صورت آن‌ها جانمایی شده است.
مراسم عروسی
صحنه نمایش عروسی به سبک محلی قدیمی در این غرفه به نمایش گذاشته شده است که شامل چند بخش آوردن عروس از خانه پدری بر روی اسب یا قاطر، پخت غذای عروسی و نمایش رقص کُردی با اجرای موسیقی ساز و دهل، محل نشستن عروس و داماد (چیت و جا) است.
سیاه‌چادر (دوار)
در این قسمت محل سکونت عشایر کوچرو همراه با ارائه جزییات در این بخش به شکل واقعی و در بسترمحیطی شبیه‌سازی شده و بیانگر زندگی عشایری مردم استان است و به ۲ قسمت زنانه (لا زنان) و قسمت مردانه (لامردان) تقسیم شده است.
شکار
این قسمت شامل شکار کبک به عنوان گزینه اصلی شکار در بین مردم روزگاران قدیم است که شکارچی با استفاده از پارچه چهل تیکه رنگی کمین گرفته و اقدام به شکار کبک می‌کند.
آسیاب دستی و آبی
در قسمت آسیاب دستی پخت نان محلی (ساجی) و نحوه آسیاب غلات و حبوباتی چون نخود به نمایش گذاشته شده است و در بخش آسیاب آبی نیز شیوه کار این آسیاب نمایش داده شده است.
تالار شاهنشین خاندان والی
این قسمت که تالار شاهنشین است ماکت برخی از حاکمان خاندان والی شامل: حسین‌قلی‌خان، غلامرضاخان، علیرضاخان ملقب به شهاب‌الدوله وعبدالحسین‌خان و همسران غلامرضاخان شامل صائب‌عزالدوله همسر اول و همسر دوم وی است.
والیان ایلام به عنوان مدافعان مرزهای ایران و دافع تجاورزهای دولت عثمانی به مهران و دیگر سرزمین‌های پشتکوه بودند.
حسین‌قلی‌خان
او پسر حیدرقلی‌والی و پدرغلامرضاخان معروف به ابوقَداره و ملقب به امیرتومان، صارم‌السلطنه وسردار اشرف و از رجال معروف دوره قاجاریه و هم عهد حکومت ناصرالدینشاه است.
غلامرضاخان
او پسرحسین‌قلی‌خان معروف به ابوقداره، صارم السلطنه، امیرجنگ و سرداراشرف و هم‌دوره پادشاهی مظفرالدین‌شاه قاجار است که به عنوان والی پشتکوه (ایلام) به حکومت رسید.
صنایع‌دستی
شامل کارگاه تولید صنایع‌دستی مرسوم در ایلام پشتکوه چون قالی‌بافی، جاجیم و گلیم‌بافی است.
مشاهیر
دراین غرفه ماکت علامه سیدجعفرالاعرجی (۱۲۳۶ تا ۱۲۹۳ هجری شمسی) یکی از شخصیت‌های معتمد و امین دوره والیان قرار دارد و او ۶۱ رساله و کتاب در رابطه با علم انساب، تاریخ، لغت و علوم انسانی نوشته دارد.
مراسم چَمَر و ختم
چَمَر و برگزاری سنتی فاتحه یکی از مهمترین رسوم فرهنگی استان ایلام از گذشته تاکنون است و در این قسمت از موزه آیین عزاداری و قبر افراد متوفا و تفاوت سنگ قبر زن، مرد و فرد تازه درگذشته به نمایش گذاشته شده است.
چمر نوعی مراسم سنتی همراه با آوای محلی هوره که ریشه در اساطیرکهن و نوسنگی دارد و به فاصله یک تا سه هفته بعد از مرگ متوفی با حضور سران و بزرگان قبایل اعم از زنان و مردان انجام می‌شود و چمربیشتر هنگام فوت یکی از بزرگان یا افراد تاثیرگذار قبیله و یا یک جوان برگزار می‌شود.
قلعه والی این روزها و شب‌ها پذیرای خیل گسترده گردشگران نوروزی بومی و غیربومی است که از اقصا نقاط کشور و استان ایلام به این قلعه می‌آیند و از برنامه‌های مفرح سنتی آن لذت می‌برند و از نمایشگاه صنایع‌دستی و سوغات‌محلی دایرشده در نمایشگاه بازدید می‌کنند.