کاروانسرای جیحون یادگار معماری ایران در هرمزگان
تاریخچه و وجه تسمیه اثر
از مهم‌ترین یادگارهای گرانقدر معماری ایران، کاروانسراها است که پیدایی و موجودیت آن‌ها در سرزمین پهناور ایران، از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. به عقیده محققان، ایجاد و توسعه کاروانسرا از لحاظ ساخت و ساز و معماری در ایران از مهم‌ترین دستاوردهای معماری ایران به‌ویژه در دوره ایران اسلامی است.
می‌توان گفت بنیاد کاروانسراها در دوره ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل می‌شده و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگی‌های متفاوت در شهرها، جاده‌های کوهستانی و حاشیه کویر و کرانه خلیج فارس احداث شده است. نام کاروانسرا ترکیبی است از «کاروان» به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می‌کنند و «سرای» به معنی خانه و مکان. هر دو کلمه ماخوذ از پهلوی ساسانی است.
منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیان‌گذاران احداث کاروانسراها هخامنشیان بوده‌اند. هرودت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاه‌هایی گفتگو می‌کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. این مورخ از ۱۱۱ بنای شبیه کاروانسرا «چاپارخانه» نام می‌برد که در طول حدود ۲۵۰۰ کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه‌ماهه آن را طی می‌کردند. اما در دوره اشکانی، همانند عهد هخامنشی، توسعه راه‌ها و ایجاد ایستگاه‌های بین‌راه و حمایت کاروانیان اهمیت فوق‌العاده‌ای یافت و در مسیر اغلب جاده‌ها، به‌ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان‌هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. متأسفانه از نحوه معماری کاروانسراها در این دوره نظریه متفاوتی وجود دارد زیرا هیچ‌گونه مستنداتی در مورد معماری آن در این دوره یافت نشده است. اما با توجه به معماری شاخص در این دوره و ایجاد دژها و شهرهای عظیم اشکانی می توان احتمال داد که کاروانسراها به‌صورت مربع یا مستطیل و با مصالحی همچون خشت و آجر بنا می‌شده است. در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده، ایجاد راه‌ها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده‌ها و گذرگاه های اصلی بنا شد که می توان به کاروانسراهای دیر گچین در جاده تهران ـ قم، رباط انوشیروان بین جاده سمنان ـ دامغان در مسیر جاده ابریشم و دروازه گچ و کنار سیاه در استان فارس نام برد.
در این دوره نقشه‌های کاروانسراها عموما چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموما لاشه سنگ، آهک، خاک و گچ بوده است. در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل‌گیری، توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها از روی نقشه به وجود آمد. سلسله‌های اوایل اسلام در ایران مانند آل‌بویه، سامانیان و آل‌زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه چون کاروانسرا و آب انبارها اهمیت فوق العاده ای می دادند. اما قرن پنجم را می توان عصر شکوفایی هنرهای معماری دانست. ایجاد راه های تجارتی متعدد و همچنین تأمین امنیت جاده‌ها باعث روز افزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده‌ها و داخل شهرها برای آسایش کاروانیان کاروانسراهی متعدد بنیان شد. در این دوران شیوه و سبک معماری در احداث بناهایی همچون مساجد، مدارس و کاروانسراها تقریبا همانند بودند و نقشه این بناها به صورت دو و چهار ایوانی رواج یافت. متأسفانه آغاز قرن هفتم ه. ق مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود. در این دوره فعالیت معماری همانند فعالیت‌های ساختمانی دیگر دستخوش رکود شد که بعدها در دوره ایلخانیان و تیموریان این رکود شکسته شد و با امنیت راه‌ها و جاده‌ها ایجاد کاروانسراها از نوع با معماری‌های خاص و تزئینات کاشی‌کاری رونق گرفت.
بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراها را می‌توان متعلق به دوره صفوی نسبت داد. زیرا رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای متعدد و زیادی در این‌گونه جاده‌ها ساخته شود. تاورنیه، سیاح فرانسوی که چندین بار طی سالهای ۱۶۳۲ـ ۱۶۶۸م. به ایران سفر کرده، اطلاعات جالبی درباره کاروانسراها به‌ویژه کاروانسراهایی که در آن‌ها اقامت کرده، می‌دهد. او در سفرنامه خود از تبریز به اصفهان می‌نویسد: «معمولا از تبریز تا اصفهان ۲۴ روز طول می‌کشد روز اول از کوه‌های صعب‌العبور گذشتیم تا به کاروانسرای باشکوهی که توسط شاه‌صفی ساخته شده و از بهترین کاروانسرهای ایران است رسیدیم.»
همچنین او به هنگام مقایسه کاروانسراهای ایران و ترکیه می‌نویسد: «کاروانسراهای ایران زیباترین و از نظر زندگی به مراتب راحت‌تر از کاروانسراهای عثمانی است.»
در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسرها به‌عمل آمد، به این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه‌های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و … با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل شناخته شد.
در دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه در ساخت کاروانسراها تغییرات چندانی به عمل نیامد و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه، کاروانسراهای دوره یادشده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز، بر خلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بود، بیشتر از خشت استفاده شده است. همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شد. به این ترتیب، ۲۵ قرن از بنیاد کاروانسراهای ایران می‌گذرد. اعتقاد محققان از جمله «پوپ» بر این است که بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید.
بسیاری از کاروانسراهای مسیر جاده‌ها، روستاها و شهرها تا قرن حاضر مورد استفاده سازمان‌های گوناگون چون ژاندارمری سابق (نیروی انتظامی) و آموزش و پرورش بوده است. (کیانی و کلایس: ۱۳۷۳)
ویرانه‌ها و بقایای تعداد بیشتری از آن‌ها هم در کنار شاهراه‌های قدیمی (همانند کاروانسرای جیحون)، مکان‌های دور افتاده، معابر کوهستانی و حاشیه راه‌های کویری دیده می‌شود. در حالی که آن روزگاران کاروانسراها مسکن و مأوای آرام‌بخشی برای کاروان و کاروانیان شمرده می‌شدند. از طرف دیگر کاروانسراهای درون‌شهری به‌صورت سراهای تجاری همچنان به فعالیت اقتصادی و حیات خود ادامه می‌دهند.
همانند دیگر کاروانسراهای مسیر بندرلنگه ـ بستک ـ لار و بندرعباس ـ بندرخمیر ـ لار و بندر عباس ـ حاجی‌آباد ـ شیراز، بنای کاروانسرای جیحون را نیز باید به احتمال فراوان (بر اساس موارد ذکرشده) مربوط به دوره صفوی ، زندیه و اوایل قاجاریه دانست. این زمان دوره اوج رونق تجارت بندرعباس و بندرلنگه است و منطقه کهورستان در مسیر این تجارت قرار دارد.
وجه تسمیه بنا با توجه به انتساب روستای نزدیک آن جیحون نامیده شده است.
مشخصات اثر
کاروانسرای جیحون دارای پلانی مستطیل شکل که بر روی سکویی مربع شکل به ابعاد ۵۴,۱۸ در ۵۴.۱۸ متر مربع و ارتفاع ۵۰ سانتیمتر احداث شده است. مساحت بنای کاروانسرا ۵۸.۵۹۱ متر مربع است.
بلندترین بخش بنا که تا رأس گنبد مرکزی محاسبه شده است ۱۴,۷ متر و ارتفاع دیوار بنا ۳۰.۳ متر با ضخامت ۶۰ سانتیمتر است. در چهار گوشه کاروانسرای جیحون در هر گوشه دو حجره با طاق‌آهنگ در ابعاد ۵۰.۲ در ۵۵.۵ متر وجود دارد که دارای طاق هلالی هستند که در جهت شرق و غرب بنا است. در گوشه ضلع شمال غربی بنا پلکان صعود به پشت بام با شش پله قرار دارد. بخش صلیبی کاروانسرا درگاه‌های آن در جهت‌های اصلی قرار دارد که درگاه‌های شرقی و غربی به صورت ایوان بوده که در جهت شمال و جنوب آن دو فرورفتگی قاب‌بندی با طاق جناقی تعبیه شده است. ایوان‌ها دارای طاق جناقی هستند.
فضاهای صلیبی دارای پوشش سقف طاق‌آهنگ بوده و در مساحت حدود ۱۶ متر ساخته شده‌اند که در انتهای دو طرف هر کدام لوقوز ۵۰ سانتی وجود دارد. این چهار فضا به فضای مربع شکل زیر گنبد ختم می‌شوند.
این فضا دارای ابعادی به اندازه قطر ۴۰,۵ متر و ارتفاع ۱۵.۳ متر مربع، است و احداث گنبد بر روی آن بوسیله سه‌کنج از چهار‌ضلعی به شش و هشت ضلعی است که گنبد در آخر بر روی آن احداث شده است.
انحنای گنبد ۴۸,۴ متر و بر روی آن چهار نورگیر تعبیه شده است. بنای فوق دارای شش اتاق مجزا است که تمام اتاق‌ها از درهایی با طاق هلالی و برخی جناقی طراحی شده است. ابعاد درهای فوق متغییر است.
در ضلع شرقی بنا چهار اتاق واقع‌شده که ابعـاد هر کدام از اتاق ها ۵۰,۲ در ۵۵.۵ متر است. اتاق‌های قسمت شرقی به صورت قرینه در شمال و جنوب بنا است. اما تعداد اتاق‌های ضلع غربی دو عدد است که در شمال و جنوب ضلع گفته‌شده، واقع شده است. ابعاد این اتاق‌ها که به صورت قرینه ساختــه شده، ۴۵.۵ در ۵۵.۵ است.
اتاق‌های کاروانسرا به‌وسیله راهرویی صلیبی شکل که در چهار جهت اصلی است، جدا شده‌اند.
ابعاد این راهرو صلیبی شامل ابعاد راهرو شمالی ـ جنوبی، ۴۶,۲ در ۹۴.۱۴ و راهروی شــرقی ـ غربی ۸۴.۲ در ۹۶.۱۴ است. مصالح به‌کار رفته در بنا سنگ‌تراشه، قلوه‌سنگ و ملات ساروج است. در کل می‌توان مصالح به‌کار رفته در بنا را بومی منطقه دانست. این بنا در سال ۱۳۹۸ هجری قمری توسط ایان گچینی مرمت و درون دیواره‌های آن به وسیله گچ روکش شده است. به دلیل روکش‌کردن بنا به‌وسیله گچ تزئینات آن مشاهده نمی‌شود.
در بخش فوقانی چهار ضلع دیوار بنا حفره‌هایی برای خروج آب باران از پشت بام تعبیه شده است. آب مورد نیاز مسافران بوسیله یک آب‌انبار (برکه) که در فاصله ۱۰۰ متری جنوب غربی کاروانسرا قرار دارد، تأمین می‌شده است.
ویژگی اثر
ـ این کاروانسرا نسبت به دیگر کاروانسراهای استان از آسیب کمتری برخوردار است.
ـ طرح صلیبی بنا که درهر گوشه دو حجره ساخته شده نیز از ویژگی این بنا محسوب می‌شود.
ـ احداث بنای کاروانسرای جیحون بر روی صفحه‌ای برای جلوگیری از نفوذ رطوبت در بنا از دیگر ویژگی آن است.
ـ از ویزگی‌های این کاروانسرا وجود باراندازهایی در بخش بیرونی شرق وغرب است.
ـ اين بنا با توجه به اينكه از سازه و معماری ساده برخوردار است، برگرفته از معماری بومی و كهن اين سرزمین است مانند بيشتر بناهای نواحي گرم و مرطوب.
ـ بر اساس کتاب کاروانسراهای ایران نوشته محمد یوسف‌کیانی، می‌توان کاروانسرای دشت جیحون را از نوع پلانی به پلان مخصوص کرانه خلیج فارس تقسیم کرد.
* منابع و ماخذ:
– اقتداری، احمد. بندرعباس و کرانه خلیج فارس، انتشارات تهران.
– کبابی، سدیدالسلطنه. بندرعباس و کرانه خلیج فارس، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران.
– کیانی، محمد یوسف و کلایس، ولفرام. کاروانسراهای ایران، انتشارات میراث‌فرهنگی.
– سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری.اسلامی.ایران. فرهنگ جغرافیایی، جلد ۱۳۰، انتشارات نیروهای مسلح.