نگاهی به رسوم کردهای کرمانج برای استقبال از بهار
یک کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی گفت: دو جشن چهله چوو و ئاخرچارشهمبی، از جمله جشن‌های گذار هستند که از دیرباز جامعه کردهای خراسان برای پشت سرنهادن سال کهنه و آغاز سال نو و فصل جدیدی از کار و تلاش آماده می‌کنند.
گلی شادکام در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص معرفی جشن‌های پیشواز بهار در آیین‌های کردی کرمانی گفت: با توجه به اهمیت بهار و جشن نوروز برای کردهای خراسان این مراسم در بازه زمانی پایان چله کوچک (پایان بهمن) تا بهار است که شامل جشن‌های پیشواز بهار همچون «چهلهچوو» و «ئاخرچارشهمبی» می‌شود.
وی ادامه داد: جشن و مراسم چهلهچوو، از آیین‌های گذار طبیعت است که کردهای (کرمانج) خراسان از دیرباز تاکنون در پایان چله کوچک یعنی در پایان بهمن ماه برگزار می‌کنند. در این زمان سختی زمستان کمتر می‌شود که بهتر شدن هوا نویدبخش بهار است.
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی بیان کرد: در گذشته که زمستانهای سخت و طولانی در مناطق شمال خراسان حاکم بوده است، مردم با برپایی این جشن پایان دوره سرما، یخبندان و نزدیک شدن بهار را جشن میگرفتند.
شادکام اضافه کرد: «چلهچوو» از دو واژه «چهله» که در دو زبان کردی و فارسی (چله) به معنای یک بازه چهل روزه و «چوو» در زبان کردی کرمانجی به معنای رفت است، تشکیل شده، بنابراین چهلهچوو را می‌توان «چله‌رفت» نیز تعریف کرد. این جشن معمولا در سه شب پایانی چله کوچک یعنی سه شب پایانی بهمن ماه برگزار می‌شود.
وی تشریح کرد: از مهمترین مراسم این شب می‌توان به برافروختن آتش و به هوا پرتاب‌کردن گلولههای آتشین اشاره کرد. برای این کار با نزدیک‌شدن غروب، هیمههای هیزم را در یک یا سه دسته جداگانه میچینند، آتش میزنند و از روی آن میپرند.
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی در خصوص توپ هاویتن یا همان توپ‌های آتشینی که در این مراسم به هوا انداخته می‌شود، افزود: به هوا پرتاب کردن توپ‌های آتشین رسمی دیرینه در میان کردهای خراسان به حساب می‌آید. برای این کار از روز قبل گلولههایی از نمد یا پارچه به اندازه یک پرتقال دوخته و داخل نفت قرار میدهند. در شب جشن با تاریک شدن هوا، گلولهها را آتش زده و به هوا پرتاب می‌کنند و هنگامی که توپ به زمین برخورد میکند، دوباره آن را برداشته و به هوا پرتاب می‌کنند.
شادکام تصریح کرد: با توجه به اهمیت جشن چهلهچوو و همچنین زنده بودن و رواج این جشن در مناطق مختلف کردنشین شمال خراسان، جشن چهلهچوو و مراسم آن در تاریخ ۱۳۹۸/۱۰/۰۹در زمره میراث معنوی ایرانیان به ثبت ملی رسید.
وی در خصوص دیگر آیین‌های استقبال از بهار کردهای کرمانج گفت: از دیگر جشن‌ها می‌توان به افروختن آتش و پریدن از روی آن، پختن آش هفت رنگ، مهره در آب‌انداختن و فال‌گرفتن به وسیله آن، توپ‌های آتشین به هوا پرتاب‌کردن، گوش‌ایستادن، کوزه‌شکستن، قاشق و تخم‌مرغ پرتاب‌کردن اشاره کرد.
بازی مهره در آب‌انداختن در میان باورهای کردها جایگاه ویژه‌ای دارد
شادکام افزود: مهره در آب انداختن از دیگر آیین‌های مهم در میان عشایر است که با توجه به باورهای این قوم جایگاه ویژه‌ای دارد. برای اجرای این مراسم تمام افراد بُنه در یک سیاهچادر یا یک منزل گردهم میآیند. یک کاسه یا یک قوری چینی دارای دهانه گشاد به طوری‌که دست کودکی به راحتی در آن حرکت کند، را پُر از آب می‌کنند.
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی ادامه داد: سپس هر فرد با نیتی روشن، مهره‌ای با رنگ و شکل مشخصی که از بقیه قابل شناسایی باشد، درون قوری میاندازد. هنگامی که همه مهرهها در آب انداخته شد، پارچهای روی قوری انداخته می‌شود و کودکی در کنار آن نشانده می‌شود. در مرحله بعد هر بار به نوبت یکی از افراد حاضر شروع به خواندن یک ترانه سه مصراعی که سهخشتی نامیده می‌شود، میکند و سپس کودک دستش را درون قوری برده و یک مهره را به طور شانسی بیرون میآورد. با مشخص شدن صاحب مهره و سهخشتی خوانده شده، تعبیر آن از سوی کهنسالان حاضر در مجلس ارائه می‌شود.
شادکام تصریح کرد: این مراسم تا بیرون آوردن آخرین مهره از قوری ادامه مییابد تا همه افراد بتوانند پاسخ نیت خود را بگیرند. اگر کسی در مراسم حضور نداشته باشد، میتواند مهره خود را به یکی از حاضران در مجلس برساند یا اینکه فردی از سوی او مهره‌ای در آب بیاندازد. این رسم هنوز هم به دلیل باور راسخ عشایر به قوت خود باقی است.
آیینی که از گفتن سخنان دلسردکننده پرهیز می‌کنند
وی در مورد سنت «گوش ایستادن» تشریح کرد: از دیگر آیینها که به وسیله آن پیشگویی و تعبیر رویدادهای سال نو و یا روند کلی زندگی فرد انجام میپذیرد باید به رسم گوش ایستادن اشاره کرد. به این صورت که فرد کنار ورودی سیاهچادر و یا در خانه کسی از بستگان یا همسایهها ایستاده و به طوری که صاحبان خانه متوجه نشوند به صحبتهای آن‌ها گوش فرا میدهد.
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی خاطرنشان کرد: برای این کار فرد پیش از نزدیک شدن به در خانه یا سیاهچادر، گوش‌هایش را بسته و سپس یک لحظه دست‌هایش را برداشته و جمله یا سخنی را شنیده و آنگاه آنجا را ترک میکند و بر اساس جمله یا سخن شنیده شده، تعبیر آن را جویا می‌شود. مثلاً اگر فرد این جمله را بشنود که «گله سیر چریده است» فرد آن را نشانه برکت و روزی در سال نو به حساب میآورد، یا اگر این جمله را بشنود که «دخیره آرد تمام شده است» این طور تعبیر می‌شود که در سال نو کمبود و سختی به وجود خواهد آمد.
شادکام اظهار کرد: به دلیل اهمیت این باور در میان کردهای شمال خراسان، مردم در این شب میکوشند از گفتن جملات منفی و دلسردکننده خودداری کنند و سخنان مثبت و امیدبخش بگویند تا در صورتی‌که به گوش شنوندهای رسید، تاثیر خوبی بر وی داشته باشد.
کمرنگ شدن آیین کوزه‌شکستن در میان کردها
وی ادامه داد: یکی دیگر از مراسم که در بیشتر روستاها رواج داشته و امروزه کمرنگ شده است، کوزه‌شکستن است. در این مراسم دختران و زنان جوان کوزه کهنهای را برداشته و کمی خاکستر اجاق در آن میریزند، سپس کوزه را به بالای بام برده به زمین پرت کرده و میشکنند.
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی در توضیح آیین پرتاب‌کردن قاشق نیز تشریح کرد: از دیگر مراسمی که در گذشته بیشتر در میان عشایر برگزار میشده و امروزه کمتر اجرا می‌شود، پرتاب‌کردن قاشق از روی سیاهچادر است. برای این کار قاشق چوپی بزرگی را از روی سیاه چادر پرتاب میکردند، در صورتی که قاشق به رو بیافتد نشان‌دهنده برآورده شدن آرزو است، اما اگر قاشق به پشت بیفتد شگون ندارد.
شادکام در خصوص هئک دانین (تخم‌مرغ نهادن) گفت: این مراسم نیز بیشتر ویژه عشایر بوده و متاسفانه امروزه کمرنگ شده است. برای انجام آن چند تخم‌مرغ را به همراه نخها یا مدادهای رنگی، درون تکه پارچهای میپیچند و در روز نوروز آن را باز می‌کنند، در صورتی‌که تخممرغها رنگ دلخواه را گرفته باشند، شگوندار تلقی می‌شود و نشانه برکت و شادی و تندرستی است.
وی افزود: با توجه به اهمیت آیین‌های گفته شده و همچنین زنده بودن و رواج داشتن آن‌ها در مناطق مختلف کردنشین شمال خراسان این مراسم‌ها در تاریخ ۱۳۹۷/۱۲/۰۱در میراث معنوی ایرانیان به ثبت ملی رسید.
جشن‌هایی که می‌توانند انسجام و همبستگی را در میان جامعه کرد افزایش دهند
این کارشناس آیین‌های کردی کرمانجی بیان کرد: جشن‌های گفته شده از جمله جشن‌های گذار هستند که از دیرباز جامعه کردهای خراسان را برای پشت سرنهادن سال کهنه و آغاز سال نو و فصل جدیدی از کار و تلاش آماده می‌کنند. این جشن‌ها نه تنها کارکرد شادیبخشی برای جامعه دارند، بلکه سبب افزایش انسجام و همبستگی اجتماعی شده و تاثیر مثبتی بر رشد و شکلگیری هویت قومی و ملی نسل جوان دارند.
شادکام ابراز کرد: ثبت ملی این جشن‌ها و مراسم مربوط به آن، مسئولیت ما را در جهت پاسداست فرهنگ و میراث غنی فرهنگیمان صد چندان کرده و امید است نسل جوان با افزایش آگاهی و شناخت نسبت به کارکرد جشن‌ها و آداب و سنن و افزایش نگرش مثبت، انگیزه بیشتری در جهت پاسداشت و ترویج میراث معنوی فرهنگی به دست آورد.