بنای آرامگاهی باغ مزار گرمه، یادمان دوره ایلخانی
باغ، محوطه‌ای غالباً محصور، ساخته‌ی انسان با بهره‌گیری از گل‌وگیاه، درخت، آب و بناهای ویژه است که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است. دریافت و باور انسان از باغ به‌عنوان بهشت و اشاره متون مذهبی به آغاز خلقت آدم و حوا در باغ بهشت، قدیمی‌ترین نشان اهمیت باغ در روند حیات انسان است. درباره احداث باغ تا هزاره‌ی سوم ق. م مدرکی در دست نیست. احتمالاً از اوایل هزاره‌ی سوم ق. م باغ‌های سلطنتی در مصر وجود داشته است؛ متون اساطیری و مذهبی سومری نیز در این هزاره اشاره به باغ‌های معابد در بین‌النهرین دارند. در منابع به کاخ – باغ‌هایی در بابل اواخر هزاره‌ی سوم و اوایل هزاره‌ی دوم ق. م اشاره شده است و پس از آن در متون آشوری میانه از توجه شاه به باغ‌ها و باغداری و تلاش برای خو دادن درخت‌های وارداتی به محیط‌زیست تازه سخن رفته است.
در استان خراسان شمالی باغ مزار به‌عنوان یک الگو برای ارج نهادن به شخصیت‌های مهم و برجسته در طول تاریخ تا دوران معاصر موردتوجه بوده است و که مطالعات معماری و بازشناخت این الگو برای بناهای یادمانی در معماری معاصر و طراحی شهری می‌تواند الگویی مناسب برای طراحی و ساخت این‌گونه آثار ارزشمند را به همراه داشته باشد.
بنای تاریخی باغ مزار گرمه یکی از بناهای یادمانی آرامگاهی در میان بافت شهرستان گرمه در استان خراسان شمالی است. بر اساس فرم معماری و مقایسه نمونه‌های مشابه به نظر می‌رسد این بنا در دوران ایلخانی و یا تیموری ساخته شده و در دوران صفوی و قاجار نیز توالی کاربری داشته است.
شهرستان گرمه از شمال به شهرستان مانه وسملقان و از جنوب و شرق به شهرستان جاجرم و غرب به شهرستان شاهرود استان سمنان و از شمال غرب به شهرستان مینودشت استان گلستان ختم می‌شود و معادل ۲۲۷۵ کیلومترمربع مساحت دارد. شهر گرمه بر سر راه‌های کاروان‌رو بین نیشابور و گرگان قرار دارد و همواره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. اقلیم این منطقه، معتدل، کوهستانی و کمی خشک است. بیشترین درجه گرما در تابستان‌ها تا ۳۵ درجه بالای صفر و کمترین درجه در زمستان‌ها تا ۱۵ درجه زیر صفر بوده و میزان بارندگی سالانه حدود ۲۰۰ میلیمتر است.
میزان بارندگی منطقه از نظر پراکندگی زمانی و مکانی یکسان نیست. از نظر زمانی بیشترین بارندگی در فصل زمستان است. پرباران‌ترین ماه سال فروردین و کم‌باران‌ترین ماه سال مرداد است. باد غالب در این شهرستان باد شمال غربی است. باد غربی که به باد شاهرود نیز معرف است که باعث کم‌شدن دما در بهار تابستان می‌شود. پوشش گیاهی غالب شهرستان استپ از گونه‌های درمنه، خارشتر، گون، طاق و گز است و در ارتفاعات گونه‌های درختی مانند ارس، کر کو و زرشک وحشی و سرو گیاهان غالب هستند.
با وجود مراجعه به تصاویر قدیمی بنا و عکس‌های هوایی، شواهد لازم جهت دستیابی به شکل اولیه باغ بنا دست نمی‌آید؛ بنابراین وضعیت واقعی این باغ بعد از گمانه‌های باستان‌شناسی روشن خواهد شد. بااین‌وجود به نظر می‌رسد احتمالاً قبرستانی در محوطه باغ مزار گسترده می‌شده است. درگذشته فضای باغ تا مقابل در فعلی بنا در سمت جنوب ادامه داشته است. همچنین از مقایسۀ عکس‌های هوایی قدیمی با وضعیت فعلی باغ پیداست که بخشی از فضای باغ در سمت شمالی تغییر کرده است.
ابن بنا به‌شکل هشت‌ضلعی گنبددار در دو سطح سردابه و گنبدخانه ساخته شده است. از زمان دقیق ساخت بنا اطلاعی در دست نیست و متأسفانه بنا تا پیش از شروع برنامه‌های حفاظتی، متروک و آسیب‌دیده بود. یکی از مصالح اصلی که در ساختار بنا به‌کاررفته است آجر است. سنگ و چوب نیز در ساختار بنا استفاده شده است. ملاط به‌کاررفته در طاق‌ها، گچ نیم‌پخته‌ی نیم‌کوب، در جرزها ملاط گل آهک و در بندکشی‌ها ملاط گچ بکار رفته است. استفاده از چوب در تیزه‌های طاق‌ها و سایر بخش‌های بنا باعث تعادل در انتقال نیروها و حذف نیروهای موضعی در بنا می‌شود.
پس از بررسی شواهد موجود و دستیابی به پلان اولیه بنا، عنصر تکرارشونده که در قالب یک مربع گنجانده می‌شود به‌صورت قرینه‌های عمودی، افقی و قطری گسترش می‌یابد. قالب پلان در زمینه‌ی هشت نگینی از بدنه‌ی خارجی و مربع کامل از بدنه‌ی داخلی حاصل گسترش عنصر تکرارشونده از محورهای قرینگی یاد شده می‌باشد. انسجام و وحدت بنا از تکثر یک فرم در راستاهای یاد شده باعث ایستایی و تعادل نیروها در سازه‌ی بنا شده است، به‌طوری‌که توانایی تحمل نیروهای زلزله در جهت‌های مختلف را دارد.
بنای موجود در باغ مزار دارای سردابه است که سرداب بنا در زیر کف بخش مرکزی بنا قرار دارد. استخوان‌هایی که در این قسمت ریخته شده بوده در تصویر قابل تشخیص هستند. کلیت فرم پلان دقیقاً منطبق بر پلان گنبدخانه است، با این تفاوت که در میانه‌ی پلان پایه‌ای جهت تقسیم فضا به دو مستطیل کوچک ایجاد کرده‌اند. طاق‌های اجرا شده در سردابه از نوع جناغی است. خوشبختانه هیچ‌گونه تخریبی در سازه سردابه مشاهده نمی‌شود. راه ورودی به سردابه از طریق دالان نسبتاً طولانی ای‌که مظهر (در ورودی) آن در منتهی‌الیه میانی ایوان شرقی قرار دارد، ایجاد شده است. این دالان به‌صورت شیب‌دار و با استفاده از طاق جناقی که پوشش آن را تشکیل می‌دهد اجرا شده است. وجود اسکلت‌های متعدد که شمار آن‌ها از سی اسکلت تجاوز می‌کرد به‌صورت انباشته بر روی‌هم جالب‌توجه بوده و وجود چهار اسکلت در دالان اول که در درون تابوت چوبی قرارداشتن از جمله محتویات درون سردابه است.
بیشتر آسیب‌های بنا ناشی از آسیب‌های رطوبتی است. رطوبتی که برای سال‌ها در میان مواد و مصالح نفوذ کرده و بی‌آنکه راهی مناسب برای خروج داشته باشد برای مدت‌ها در درون بنا تحت تغییرات درجه حرارت کم‌وزیاد شده است.
با توجه به مطالعات و بررسی‌های انجام شده باغ مزار یکی از پدیده‌های آیینی معماری ایران بوده و از گذشته تا دوران معاصر با برخی تغییرات ادامه یافته است. در دوران معاصر می‌توان به باغ مزارهای سعدیه، حافظیه و… اشاره کرد که ادامه این شیوه تدفینی را بازگو می‌کند.
بنای آرامگاهی باغمزار گرمه در سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.