عزاداری محرم آذربایجان آمیزه‌ای از اصالت و عشق به ولایت
از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری در استان آذربایجان شرقی می‌توان به: دسته‌های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)، علم بندی، مراسم «حجله قاسم (ع)»، مراسم «شمع پای لاماخ» (توزیع شمع)، مراسم «خیمه سوزانی»، مراسم «اللهم لبیک»، مراسم «گرداندن اسب ذوالجناح»، مراسم «شبیه‌خوانی»، مراسم «احسان و نذری» و… اشاره کرد.
بازار مسقف و تاریخی تبریز که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت‌های مذهبی هم سابقه طولانی‌مدت دارد که برگزاری آیین‌های گوناگون در روزهای محرم یکی از نمودهای عینی این خصوصیت بی‌همتاست.
بازار مسقف تبریز که از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی چهره‌ای متمایز و مشخص با نصب پرچم‌ها و علم مشکی‌رنگ سوگواری به خود می‌گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی بهره‌مند است که در برگ‌های گوناگون تاریخ آن، زوایای تنوع از عشق و علاقه مردم باایمان و ولایی تبریز به خصوص بازاریان آن به اهل‌بیت (ع) دیده می‌شود.
اوچ تیمچه لر (تیمچه‌های سه‌گانه) معروف به تیمچه «حاج شیخ» از جمله مکان‌های بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و در اربعین حسینی میزبان عشاق اباعبدالله (ع) بوده و مراسم روضه‌خوانی به‌طور منظم در آن برپا می‌شود. مراسمی که سابقه آن براساس گفته‌های مغازه‌داران تیمچه به بیش از ۱۵۵ سال پیش می‌رسد و می‌توان ادعا کرد که برگزاری چنین مراسم دینی، احتمالاً در ایران بی‌بدیل و دست‌کم بی‌نظیر باشد.
نوحه‌ها و روضه‌های محرم در تبریز به زبان ترکی همراه با نوایی غم‌انگیز خوانده می‌شوند و عزاداران سیاه‌پوشِ حسینی به نشانه‌ی عزا بر سر و سینه و یا زانوی خود می‌زنند. در ابتدا و پایان گروه، به تقلید از رسم و رسوم قبل که برخی چراغ‌زنبوری روشن می‌کردند، چند ژنراتور روشن می‌سازند و با آن مسیر دسته‌جات را روشن و نورانی می‌سازند. طبل، پرچم و علم‌ها به وسیله هیئت‌های سوگواری تهیه می‌شوند و در طی مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بانوان نیز هم‌زمان با محرم و صَفَر با «خاطیر ساخلاماق» و هم اقسام رسوم‌ها مانند «علی‌اصغر بشیگی» که در آن نوزادان شیرخوار را لباس رنگ سبز بر تن می‌کنند و مادران در آرزوی فرزند یا مادران در آرزوی شفا و سلامتی کودکانشان و هر کس بنا به آرزوی خود با روضه آخوند می‌گریند و با نذر پول به ننوی تمثیلی حضرت علی‌اصغر طلب حاجت می‌کنند. همچنین، بانوان با اقسام مرثیه‌ها و انعام‌هایی مانند «خانیم رقیه سوفراسی»، «حضرت ابوالفضل سوفراسی» غذا داده و در این بین به عزای امام و یارانش نشسته و طلب حاجت می‌کنند.
دسته‌های عزاداری شاه‌حسین گویان
شاه حسین‌گویان نوعی مراسم دینی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان و به‌طور گسترده در تبریز برپا می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخ سی» میگویند که کوتاه شده کلمه «شاه حسین» است.
گروه‌های عزاداری شاه حسین گویان، پیش درآمد تشکیل هیئت‌های سوگوار محرم در آذربایجان شرقی است که مرکب از جوانان و ریش‌سفیدان این استان است که به‌طور مستقل ساعاتی پیش از غروب آفتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.
در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین (ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوب‌دستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و بعد نوحه اختصاصی خوانده و با حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها، نوحه‌خوانی می‌کنند.
از نمونه شعرهای این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره کرد: یا حسین وای حسین، یا حسین شاه حسین این ترکیب تا شب‌های نخست محرم به این شکل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد گروه گردانی به‌صورت گردشی در محلات آغاز می‌شود.
زمان آغاز هیئت‌ها زمانی است که چندین هیئت به هم برخورد می‌نمایند و با فریادهای بلند «یا حسین»، «وای حسین»، «حیدر- صفدر»، «حسینم وای حسینم وای» شنیده می‌شود.
اما امروزه برای تهیج بیشتر دسته‌های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل وسنج نیز استفاده می‌شود.
این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌کند که در هیچ کجا دنیا به غیر از استان‌های آذری نشین کشور من جمله آذربایجان شرقی برپا نمی‌شود.
علم‌بندی
آیین سنتی علم‌بندی به‌صورت کاملاً سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برگزار می‌شود که هر سال بازدیدکنندگان اختصاصی خود را دارد.
علم مراغه تقریباً ۵۰ متر است که به وسیله سرپرست هیئت‌های مراغه با اقسام پارچه‌ها و روسری‌ها نصب می‌شود.
بعد از نصب پارچه‌ها و استحکام‌بخشی علم به وسیله سپرها، چند نفر از بالابر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می‌کنند، در حین نصب علم‌ها هزاران رأس گوسفند زیر پای علم قربانی می‌شود و هرکس نذری داشته باشد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می‌کند.
این رسم و رسوم از آیین‌های کهن شهرستان مراغه است و تقریباً این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقیمانده و ۲۸ ماه صفر با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی هیئت‌ها واچیده می‌شود.
مراسم مشعل‌گردانی
یکی از انحصار به فردترین مراسم عزای حسینی آیین‌های سنتی – دینی در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برپا می‌شود، مراسم مشعل گردانی «پولکه» شهرستان عجب‌شیر است.
این مراسم در مناطقی مانند روستاهای شهرستان عجب‌شیر (مثل شیشوان و هروان) و روستای نرج‌آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برگزار می‌شود.
«پولکه» اسم نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و پس از نفت‌اندود کردن، آتش می‌زنند. در شب تاسوعای حسینی و شب عاشورا ده‌ها «پولکه» آتشین در بین سوگواری‌های دیگر و در فضای تاریک‌شب چرخانده می‌شود. «پولکه ها» در تیرگی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند.
مراسم توزیع شمع
مراسم «شمع پای لاماخ» (توزیع شمع)، این مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اغلب نقاط آذربایجان شرقی برپا می‌شود.
طبق آیین عزاداری هر کسی که در طول سال برای باز کردن بخت و گرفتن حاجت نذر کرده است در چنین شبی به درب ۴۱ مسجد می‌رود و در هر کدام یک شمع روشن می‌کند.
به طور معمول صاحبان هیئت‌ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می‌کنند که محل افروختن شمع است. در این آیین رسم است که حاجتمندان با پای‌برهنه این رسم را انجام می‌دهند.
غالباً جایگاهی که محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه زدن هیئت است و شاید این کار به دلیل روشنایی باشد که در گرو شمع بوده است، چرا که در سابق روشنایی هیئت‌ها به این طریق تأمین می‌شد.
گرداندن اسب ذوالجناح
بازگشت اسب بی‌سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های عاشورا است که به‌صورت نمادین در شهرهای گوناگون آذربایجان شرقی بازسازی می‌شود. برای این منظور اسب سفیدرنگی که مجهز به پارچه‌های سبزرنگ و سفیدرنگ است درحالی‌که خون‌آلود نموده‌اند به آن تیر و پیکان‌های چوبی هم وصل می‌نمایند و بعضاً کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می‌گردانند.
