گردشگری در انواع گوناکون قابل تعریف است و از تنوع بالایی برخوردار است، گردشگری صنعتی یکی از شاخه‌های جدید در حوزه گردشگری است که حدود دو دهه اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است، این شاخه از گردشگری در قالب بازدید از سایت‌های صنعتی جای می‌گیرد، رویکردی که توسعه آن سال‌ها است از سوی کشورهای صنعتی جهان و در راستای افزایش سرانه درآمدها مورد توجه قرار گرفته است. ژاپن، کره جنوبی، آلمان، هلند و انگلستان از نمونه کشورهای پیشرو در عرصه گردشگری صنعتی هستند.
گردشگری صنعتی (Industrial Tourism) گونه‌ای از گردشگری است که در آن مقصد مورد نظر شامل مکان‌های صنعتی است. این حوزه متقاضیان بسیاری برای بازدید از سایت‌های صنعتی و صنایع مدرن را داراست.
متقاضیان اصلی این شاخه از گردشگری، دانشجویان و صنعتگرانی هستند که با هدف بازدید از فرایند تولید یک محصول یا آشنایی با کارکرد دستگاه‌ها و ماشین آلات صنعتی قدم در راه سفر می‌گذارند.
علاوه بر جنبه‌های آموزشی و مطالعات شغلی و حرفه‌ای، تجربه حضور در معادن، بازدید از میدان‌های نفتی، پالایشگاه‌ها و صنایع پتروشیمی، کارخانه‌های خودروسازی، فولادسازی، نیروگاههای تولید برق و همینطور سدها و کارخانه‌های تولید محصولات غذایی از نمونه‌های مثال زدنی در عرصه گردشگری صنعتی هستند.
استان مرکزی با وسعت ۲۹۱۲۸ کیلومترمربع حدود ۷۹/ ۱ درصد از مساحت کشور است که به عنوان پایتخت صنعتی در مرکز ایران قرار گرفته است.
نخستین کارخانه صنعتی استان مرکزی، کارخانه قند شازند است که در سال ۱۳۱۷ تأسیس شد و بیش از نیم قرن سابقه دارد. این استان به دلیل دارا بودن صنایع مادر، وجود بزرگترین کارخانه تولید کننده آلومینیوم ایران، بزرگترین ماشین‌سازی کشور، بزرگترین صنایع معدنی کشور، بزرگترین تولیدکننده بنزین کشور، بزرگترین تولیدکننده بالابرهای هیدورلیکی و تولیدکننده جرثقیل در خاورمیانه، بزرگترین کمباین‌سازی در خاورمیانه، بزرگترین واگن‌سازی و لوکوموتیوسازی خاورمیانه، بزرگترین و اولین تولیدکننده ماشین‌آلات ساخت و ساز در خاورمیانه، به عنوان پایتخت صنعتی ایران محسوب می‌شود.
این استان با داشتن ۳۸ شهرک و ناحیه صنعتی یکی از قطب‌های اصلی صنعت کشور ایران محسوب می‌شود. این استان در دوران حکومت قاجار برای نخستین بار پا به عرصه صنعت ایران گذاشت، در آن زمان فرش‌های دستبافت اراک به کشورهای اروپایی مرکزی و غربی و بخش‌های شمالی قاره آمریکا صادر شد. از دیگر موارد موثر در صنعت این منطقه می‌توان به گذر راه‌آهن سراسری از اراک، ایجاد صنایع بزرگ ماشین‌سازی و آلومینیوم‌سازی همچنین احداث شرکت‌هایی چون نورد آلومینیوم، هپکو، آونگان، کمباین‌سازی، واگن‌پارس و ماشین‌سازی که در رده صنایع سنگین قرار داشتند، اشاره کرد. در سال ۱۳۶۰ صنایع مادر وارد این منطقه شد و تمرکز بر ایجاد بخش‌های صنعتی، صنایع متوسط و کوچک نیز قرار گرفت.
استان مرکزی در اکثر زمینه‌های صنعتی از ظرفیت بالایی برخوردار است. شهرک‌های صنعتی متعدد، وجود سدها، پالایشگاه، نیروگاه حرارتی، تنوع کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید محصولات خوراکی را می‌توان نام برد. با دارا بودن چنین شرایطی است که موضوع رونق گردشگری صنعتی در کنار صنایع موجود، می‌تواند کانون توجه فعالان این حوزه باشد.
اراک، یکی از چهار قطب صنعتی کشور
اراک از جمله شهرهای صنعتی کشور است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی یکی از چهار قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود.
در استان مرکزی بیش از ۶۰۰ معدن دارای پروانه بهره‌برداری وجود دارد. از مهمترین معادن استان مرکزی می‌توان از معدن سنگ‌آهن در شمس‌آباد اراک، معادن سرب، روی، منگنز، بارتیتین، سنگ تراورتن، گچ و سنگ نمک نام برد. همچنین اطراف شهر نیمور محلات معادن تراورتن بسیار زیاد وجود دارد.
معادن سنگ استان مرکزی به خصوص شهرستان محلات به عنوان قطب سنگ تراورتن، شهرت جهانی دارد. استان مرکزی رتبه نخست را در تولید سنگ تراورتن با استخراج ۶۰ درصد و سولفات سدیم با استخراج ۷۰ درصد در کشور را داراست.
در حال حاضر کارخانه‌ها، معادن و واحدهای صنعتی که با گذر زمان متروکه شده و از رونق افتاده‌اند و دارای مشکل اقتصادی هستند، می‌توانند با بخشی از این فضاها، وسایل و تجهیزات قدیمی به واحد خلاق با رویکرد گردشگری صنعتی و هدفمند با تدوین برنامه و طرح‌های ابتکاری بدل شوند. چرا که ساختمان‌ها و بناهای قدیمی کارخانجات، سایت‌های صنعتی، تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی قدیمی به عنوان موزه‌های صنعتی از جاذبه‌های دیدنی برای گردشگر صنعتی محسوب می‌شود.
آثار و بقایای کارخانه‌ها و مؤسسات صنعتی یکی از موضوعاتی است که می‌توان به آن به چشم فرصت نگاه کرد و سبب تداوم انتقال سرمایه‌های فرهنگی – صنعتی کشور خواهد شد.
استان مرکزی منبعی از مواریث صنعتی
میراث صنعتی شامل آثار بر جای مانده از یک فرهنگ صنعتی است که نشانگر ارزش تاریخ فن‌آوری از لحاظ اجتماعی، علمی و معماری است. این آثار شامل تمام ابنیه فیزیکی برجامانده از انواع تکنولوژی‌ها، معادن، صنایع و زیرساخت‌های حمل و نقل و انرژی یا فضاهای مسکونی، مذهبی و آموزشی مرتبط با تاسیسات صنعتی می‌شود.
میراث صنعتی نشانگر فرهنگ مادی انسان صنعتی است که خود بخشی از میراث‌فرهنگی است. مطابق دسته‌بندی‌ها، میراث‌فرهنگی به دو بخش میراث ملموس و غیرملموس تفکیک می‌شود که بخش ملموس آن به رده‌های منقول یعنی ابزار و وسایل قابل جابجایی و غیرمنقول که ساختمان‌ها و محوطه را شامل می‌شود، تقسیم شده است و بخش ناملموس آن، مهارت‌های فنی، تجربه و مانند آنها را در برمی‌گیرد.
میراث صنعتی نه تنها آسیاب‌ها و کارخانه را شامل می‌شود، بلکه پیروزی‌های اجتماعی و مهندسی حاصل از فن‌آوری‌های جدید شامل معادن سنگ چخماق نوسنگی، قنات‌ها، شرکت‌ها، کانال‌ها، راه‌آهن، پل‌ها و سایر اشکال حمل و نقل و مهندسی و… را نیز شامل می‌شود. توجه به این نکته مهم است که میراث صنعتی در تمام مراحل توسعه انسانی وجود دارد.
از میراث صنعتی استان مرکزی می‌توان به کوره آجرپزی سوسن‌آباد (در روستای سوسن‌آباد شهرستان اراک)، منبع آب ایستگاه راه‌آهن مشک‌آباد (روستای ابراهیم‌آباد شهرستان اراک)، پل راه‌آهن انانجرد شهرستان آشتیان و آب انبار ایستگاه راه‌آهن شازند اشاره کرد، این آثار از آثار تاریخی – صنعتی هستند که در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده‌اند.
همچنین ایستگاه راه آهن اراک و پل هفت چشمه ضامنجان نیز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
شکوفایی اقتصادی، رهاورد گردشگری صنعتی
با رونق گردشگری صنعتی در مناطق صنعتی بزرگ می‌توان به شکوفایی اقتصادی آن منطقه و جوامع محلی نیز کمک کرد، چراکه گردشگران صنعتی ضمن بازدید از سایت‌های صنعتی موجود، با حضور در جوامع محلی نیز می‌توانند به درآمدزایی آنان منجر شود. جدا از واحدهای صنعتی بزرگ و شناخته شده، واحدهای صنعتی کوچک در زمینه صنایع غذایی، هنری و سایر محصولات نیز می‌توانند با برگزاری تورهای گردشگری محصولات تولیدی را به بازار معرفی کرده و برای بازاریابی گام بردارند، از نمونه این واحدها می‌توان به تهیه شیرینی‌های سنتی جوز غند نراق در شهرستان دلیجان، کارگاه‌های پخت فتیر و کسمه اراک، گیوه‌دوزی در سنجان، پخت حلوای تبق روستای ابراهیم آباد، پخت کاجی سنتی و باسلق سنتی نیمور، پخت سمنوی آشتیان، تهیه و تولید کارگاه‌های پخت شیره در روستای هدف گردشگری هزاوه، کارگاه‌های تولید فرش دستباف ساروق وجیریا، قالی بند ریحان، کارگاه تهیه سفال برجک، تهیه و تولید صابون آشتیان، هنر درویش‌دوزی یا تفرشی‌دوزی اشاره کرد که جملگی در فهرست ناملموس آثار ملی ثبت شده‌اند. همچنین کارگاه‌های منبت‌کاری روستای سمقاور در شهرستان کمیجان به عنوان روستای ملی منبت‌کاری صنایع‌دستی را می‌توان نام برد.
جاذبه‌های گردشگری طبیعی و صنعتی در کنار یکدیگر از پتانسیل‌های دیگر این استان است. به عنوان مثال تالاب یا کویرمیقان دارای بزرگترین منبع سولفات سدیم در کشور است و شرکت املاح معدنی ایران حق برداشت از معادن این تالاب را دارد. گردشگر صنعتی با بازدید از کارخانه سولفات سدیم که در دل یکی از جاذبه‌های طبیعی استان مرکزی است، در فصل پرباران منظره‌ای شبیه دریاچه، در فصل‌های خشک و کم‌باران منظره‌ای از نمک‌زار و کویر را بازدید می‌کند و در پاییز و زمستان تماشاگر پرندگان مهاجر که میهمان این تالاب هستند خواهد بود.
توسعه گردشگری صنعتی منجر به سرمایه‌گذاری اقتصادی می‌شود
در یک نگاه کلی گردشگری صنعتی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد، گردشگری میراث‌صنعتی، بازدید از شرکت‌هایی که درهای خود را به روی بازدیدکنندگان باز می‌کنند تا روش‌های تولید خود را برجسته کنند.
گردشگر صنعتی می‌تواند زمینه ورود گردشگران از کشورهای همسایه و مناطقی که علاقمند به سرمایه‌گذاری یا توسعه روابط اقتصادی با کشورمان هستد را فراهم آورد. دفاتر خدمات مسافرتی با تهیه و تعریف مسیرها و بسته‌های سفرهای صنعتی هدفمند برای جذب گردشگران داخلی و یا بین‌الملی مشتاق به بازدید از این سایت‌ها و واحدهای صنعتی هستند که با هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی، توسعه زیرساخت‌های گردشگری در مناطق صنعتی و با تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب میسر می‌شود.
با سفر به استان مرکزی از شیرینی کارخانه قند شازند تا ترشی و شوری کارخانجات محلات و ساوه را بچشید، تجربه حضور در معادن، بازدید از پالایشگاه و صنایع پتروشیمی، نیروگاههای تولید برق و همینطور سدها و کارخانه‌های تولید محصولات غذایی از نمونه‌های مثال‌زدنی در مقاصد گردشگری صنعتی در استان مرکزی هستند.
منبع:میراث آریا
