بارش برف و باران شدید، رشد درختان بر روی سقف و جداره‌ها، عوامل محیطی و بیولوژیکی (گُل سنگ‌ها)، سیلاب‌های فصلی رودخانه دیناچال، حفاری‌های غیرمجاز پیرامون بنا و مهم‌تر از همه عدم رسیدگی به این بنای تاریخی از طرف مدیران باعث ویرانی کامل قدیمی ترین مسجد گیلان اِسپی مَزگت شده، و در صورت ادامه این روند، در پاییز و زمستان پیش رو بنا به کلی از صحنه روزگار محو خواهد شد.

مسجد اِسپی مَزگت در روستا کیشه خاله دهستان پره‌سر در کنار رودخانه دیناچال جا دارد. این مسجد در ۸۰ کیلومتری غرب شهر رشت و ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش بنا شده است.

محوطه تاریخی اسپی مزگت 4 فصل کاوش باستان شناسی را پشت سر گذاشته که در سال‌های اخیر برای محافظت از بنا داربست و شیروانی روی آن قرار گرفته بود که در آبان سال 98 بنا بر گزارش‌های میراث استان گیلان بخشی از داربست سرقت شد و چند روز بعد شیروانی به صورت کامل از روی بنا برداشته شد.

با توجه به نوع معماری آتشکده‌ ساسانی در دوره اسلامی بدون انجام هیچ تغییراتی به مسجد تغییر کاربری داده است به‌طوری‌که در این مسجد محرابی وجود ندارد. عبادت‌کنندگان از رواق چهارگوش داخلی به‌عنوان مکانی برای نگهداری آتش و دهلیزهای اطراف برای عبادت استفاده می‌کردند. باستان‌شناسان با توجه به تکه سفال‌ها و کتیبه‌های برجای‌مانده، بنای فعلی را متعلق به سدۀ ۴ هجری می‌دانند که در دیگر دوره‌های اسلامی هم کاربری خود را حفظ کرده بود.

بر یکی از دیوارهای آن کتیبه کوفی نگاشته شده است که واژه‌های «و لم یخش الا‌ الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» بخشی از آیه ۱۸ سوره توبه بر آن به چشم می‌خورد.

ساختواره این اثر تاریخی آجرهایی در اندازه ۶×۲۳×۲۳ سانتی‌متر و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی‌متر است. سقف بنا کاملا سفال‌پوش بوده است، اما بر خلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان سفال آن با ملات بر طاق‌ها چسبانده شده و اندازه آن‌ها ۳۶×۵۰ سانتی‌متر است. سقف آن با طاق‌هایی طولی و کوره‌پوش‌هایی چند، مسقف شده و سطح بام تا اندازه‌ای شیب دارد، که بدون محافظ‌ رها شده و در حال ویرانی است. محوطه اسپی مزگت در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

علیرضا جعفری‌زند، باستان شناس گفته است: «پیشینه این یادمان وابسته به اوایل دوره اسلامی است و هیچ گونه شواهدی تا کنون از دوره ساسانی در این محل به دست نیامده است. همچنین نباید این یادمان را یک مسجد به شمار آورد. زیرا شواهدی در این زمینه وجود ندارد. هر چند ممکن است با کاوش‌های باستان شناسی دیرینگی این یادمان به عقب تر بر گردد. اما چیزی که هم اینک می‌بینیم وابسته به دوره اسلامی است که کاربری درست و دقیق آن نیز روشن نیست و نمی توانیم چیز ویژه ای دربارۀ آن بگوییم».

زنده یاد دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استارآباد» این سازه را یکی از شگفتی‌های (عجایب) هفتگانه گیلان نامیده است. او بر این باور بود که بیشتر سفال‌های پیدا شده از کاوش‌های باستان شناسی وابسته به دوره ایلخانی است. همچنین دکتر ستوده درباره مِهرازی (معماری) آن نوشته است که، معماری این یادمان بومی نیست، ولی با معماری بومی گیلان به زیبایی در هم آمیخته است.

مسجد سفید که در گویش تالشی به اسپی مزگت (اسپیه مزگت) مشهور است (اسپی یعنی سفید و مزگت گویش اوستایی مسجد است) و بعضی آن را آق مسجد و نیز مسجد عبداللهی می نامند.

سفرنویس نوشت، امیدوارم مدیران فقط عنوان مدیر یدک نکشند و همه چیز را فراموش نکنند، مردم شما را در آینده فراموش نخواهند کرد. برای مسجد سفید کاری کنید تا رو سفید باشید.