ایستگاه راه‌آهن ، نمادی از میراث صنعتی در شهرستان جاجرم
روستای ایستگاه راه‌آهن جاجرم در ۳۵ کیلومتری شهرستان جاجرم واقع شده است. یکی از آثار تاریخی شاخص شهرستان جاجرم که در این روستا واقع‌شده، ایستگاه راه‌آهن است که علت نام‌گذاری روستا نیز به سبب وجود همین ایستگاه است. از تاریخ ساخت اثر دقیق مشخص نیست تنها تاریخ به‌دست‌آمده از اثر، تایل‌های آجری لعاب‌دار است که تاریخ حک‌شده در پشت آن‌ها به سال ۱۳۰۹ است.
راه‌آهن سرتاسری ایران به لحاظ طی مسیر در نواحی بکر و طبیعت خاص منطقه، ازلحاظ گردشگری جالب‌توجه است و هم به‌واسطه زیربناهای فنی ایجادشده از قبیل تونل‌ها و پله‌ای عظیم در زمان خود، از جاذبه‌های میراث صنعتی مدرن ایران هستند. علاوه بر آن، احداث ایستگاه‌ها، واحدهای مسکونی کارکنانی، انبارهای کالا، سوخت و صنایع وابسته موردتوجه بوده و اکثر ساختمان‌های محور شمالی، به اسلوب ساده و جدید غربی و بخش جنوب با نگرش به معماری ایرانی با توجه به تنوع اقلیمی و بوم هر منطقه احداث شد.
در دوره پهلوی اول، ساختارهای راه‌آهن به‌عنوان اولین الگوهای معماری صنعتی نوین در کشور ایجاد شد که به‌صورت مجموعه بناهایی وابسته به یکدیگر در طول مسیرهای مشخص در گستره ایران به‌صورت زنجیرهای منسجم به‌منظور کارکرد خاص و هماهنگ احداث شدند. پیوستگی کارکردی و انسجام در مدیریت و بهره‌گیری از تجارب متخصصین کشورهای مختلف در احداث این مجموعه را، به‌عنوان نوعی همکاری چندملیتی می‌توان به شمار آورد.
از ساختارهای دیگر می‌توان به منازل مسکونی، کارخانه‌ها و انبارهای وابسته به راه‌آهن اشاره کرد که دارای ارزش‌های ملی و فرهنگی است. طرح ساختمان ایستگاه‌ها و خانه‌های مسکونی متأثر از اقلیم محلی و متناسب با آب‌وهوای هر منطقه بوده است. خانه‌های مناطق مرطوب سقف بلند با پوشش سفال یا آهن سفید داشته، در مناطق کوهستانی، برای جلوگیری از نفوذ سرمای شدید همه خانه‌ها پنجره دولایه و محکم دارند و در مقابل در نواحی گرمسیر، دارای ایوان‌های مسقف و تجهیزات ویژه مقابله با گرما هستند.
بسیاری از ایستگاه‌های مسافری راه‌آهن به دلیل شرایط اقلیمی متنوعی که در طول این مسیر وجود داشته، بخشی از هویت معماری هر منطقه را در خوددارند. تنوع نماها و معماری فضاهای داخلی شامل، سالن انتظار، باجه فروش بلیت، امکانات رفاهی و هماهنگی اقلیمی، بخشی از ارزش‌های معماری و فنی آن محسوب می‌شود.
بنایی که اکنون به بنای ایستگاه راه‌آهن معروف شده است یک بنای باقی‌مانده از یک مجموعه کامل برای استفاده کارکنان راه‌آهن بوده که متأسفانه بخش‌های دیگر به علت بالا بودن هزینه نگهداری توسط مالک تخریب شده است. در حال حاضر بخش‌های باقی‌مانده از این مجموعه یک ساختمان اداری و یک آب‌انبار است که نیاز آبی مردم روستا و کارکنان راه‌آهن را تأمین می‌کرده است.
این بنا برای استفاده اداری و مسکونی رئیس قطعه طراحی‌شده است. بنا دارای ابعاد ۳۳*۱۵,۹ متر بوده که در راستای شرق به غرب کشیده شده است و فضاهای اداری که در بخش شمالی قرار دارند دارای ۵ اتاق که به‌طور متوالی پشت سر هم قرارگرفته و از یک اتاق به اتاق بعدی به هم ارتباط دارند و به‌گونه‌ای طراحی‌شده‌اند که هم به بخش شمالی که دارای مسیر عبور قطار است و هم بخش جنوبی که فضای سبز و محوطه مجموعه است دید و دسترسی دارند.
دو بخش که در نمای اثر بسیار شاخص است دو پله دسترسی به پشت‌بام اثر است که یک پله سه‌طرفه در بخش اداری و پله‌ای دو طرف در بخش خدماتی قرار دارد .
نمای اثر با سنگ‌های مالون است و بخش داخلی دیوارها با آجر گری کار شده است و در بخش داخلی با گچ و تایل‌های کاشی آجری فیروزه‌ای نما شده است. کاشی‌کاری‌ها بر روی پیش آمدی پنجره‌ها انجام‌شده است. بر روی بام دودکش‌های بزرگی وجود دارد که نشان می‌دهد در اصل اثر شومینه‌ها و فضاهای گرمایشی ویژه‌ای وجود داشته است که در حال حاضر اثری از آن‌ها دیده نمی‌شود.
شکل‌گیری صنایع را به‌تنهایی به‌عنوان یک رویداد فنی و فنّاوری نمی‌توان شناخت، بلکه فرآیندی شکل‌گرفته بر بسترهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بوده که پیوندی میان انسان و محیط‌زیست را دربرداشته است. با توجه به تعاریف به‌دست‌آمده در خصوص میراث صنعتی، نمونه‌های فراوانی در این زمینه در کشور قابل‌بازشناسی بوده و رویدادها، حوادث و شخصیت‌هایی که از دوره قاجار در زمینه ایجاد صنایع در کشور نقش‌آفرینی کرده‌اند، هریک فصلی از تاریخ صنعت ایران را می‌توانند بازگو کنند.
ازجمله صنایعی که در بسیاری از مناطق به‌عنوان میراث صنعتی و جهانی شناخته‌شده، تجهیزات و تأسیسات راه‌آهن است که با بررسی این صنعت در ایران، تعامل بین انسان، زمین، اقتصاد بومی و هویت ملتی که این صنعت بازندگی و تاریخ آن‌ها آهن ازجمله پل‌ها و تونل‌ها، ساختمان ایستگاه‌ها که نشان از الگوهای معماری غربی و باستان‌گرایی را در کنار توجه به اقلیم مناطق در خود نهفته دارد، هر یک نشان از خلاقیت و پشتکار سازندگان داشته که در کنار تأثیر ژرف آن بر شکل‌گیری امکانات و صنایع دیگر در کشور، نقش مؤثری در توسعه و تغییر بافت و شکل شهرها و روستاهای مسیر خود در طی دهه‌ها ایفا کرده و موجب شکل‌گیری صنایع نوین در اکثر نواحی تحت نفوذ خود داشته است. صنعت راه‌آهن با تاریخ سلطه و استعمار در این سرزمین درآمیخته و ارزش اسنادی و ملی دارد که باوجود ترکیبی از ارزش‌های زیباشناختی، علمی و معماری در کنار فن‌ها و فنون ساخت‌وساز باید به‌صورت یکپارچه در غالب میراث مادی و معنوی حفاظت شود. پیشنهاد می‌شود با اتخاذ راهبردها و روش‌های حفاظتی منعطف و هماهنگ با شرایط زیست‌محیطی و برنامه‌های توسعه در کشور به معرفی ارزش‌های ذاتی و جهانی میراث صنعتی راه‌آهن کشور اقدام شود و با ایجاد موزه تخصصی راه‌آهن و ایجاد محورهای گردشگری در خطوط ریلی تاریخی ایران همچون محور تهران – شمال و موارد دیگر، تلاش در تداوم انتقال این سرمایه‌های فرهنگی- صنعتی صورت گیرد.
با توجه به گذشت تقریب به چندین دهه از ساخت اثر، بنا هنوز استوار و پابرجا است که نمادی از دوران آغاز میراث صنعتی در کشور است که به انجام نماسازی داخل و محوطه‌سازی فضای بیرونی می‌تواند دوباره مورداستفاده قرار بگیرد و سبک معماری و سازه‌ای منحصربه‌فرد خود را به نمایش بگذارد لذا ثبت آن در فهرست آثار ملی به‌عنوان اولین قدم در جهت حفظ و نگهداری آن در سال گذشته انجام شد.
منبع:میراث آریا