بازه هور ، میراث ساسانیان خراسانی
حدود ۷۵ کیلومتری جنوب غربی مشهد و در کنار روستای رباط سفید بر فراز تپه‌ای مشرف بر راه قدیمی مشهد به تربت حیدریه، بنای سنگی گنبدداری قرار دارد که برخی آن را «چهارطاقی» و برخی «آتشکده» نامیده‌اند ولی با توجه به ساختار و مطالعاتی که به تازگی پیرامون آن صورت گرفته، آتشکده بودن آن با تردید همراه است.
بر اساس مطالعات و پی گردی‌هایی که طی سال‌های ۱۳۹۳، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ توسط میثم لباف خانیکی صورت گرفته، مشخص شده است که در بنای اولیه تا پیش از مرمت و بازسازی، ورودی کنونی در غرب بسته بوده و ورودی اصلی آن از سمت جنوب از طریق یک دالان به درون راه پیدا می‌کرده است. در سمت شرق هم یک ایوان ستون‌دار به بنا اتصال داشته و ایوان شمالی نیز به یک رواق کم‌عرض ختم می‌شده است.فضای داخلی بنا چهار ایوانی است اما آثار و نشانه‌ای دال بر آتشکده بودن آن مشاهده نمی‌شود و چنانچه نشانه‌ای در بنا وجود داشته، در فرآیند تغییر و تحولات و مرمت‌ها از میان رفته است.
در مورد کاربری بنا اظهار نظرهای متفاوتی شده است اما آنچه منطقی به نظر می‌رسد این است که بنای موجود بخش مرکزی یک مجموعه معماری بوده و نظریه آندره گدار به‌واقعیت نزدیکتر است که اعتقاد داشته است بنا به منزله پاسگاه پلیس راه امروزی برای امنیت تنگه کوه «قطاراولنگ» یا «بازه هور»، گذرگاه و معبر اصلی از شمال به جنوب خراسان بوده است.
قدمت این بنا را برخی به دوران اشکانی و برخی به زمان ساسانیان نسبت می‌دهند و آن را کهن‌ترین بنای برپای خراسان می‌دانند.
بنای سنگی بازه هور از نظر معماری بسیار ارزشمند است زیرا احتمالا نخستین بنایی است که در آن نخست قاعدۀ چهار ضلعی به کمک الوارهای چوبی به هشت ضلعی تبدیل شده و آنگاه بر فراز هشت ضلعی گنبد استوار شده و همان نوآوری بعدها موجب ایجاد گوشوار یا فیلگوش شده است تا هم احداث گنبد را تسهیل کند و هم به‌عنوان یک صحنۀ هنر نمایی مقرنس ایفای نقش کند.
این بنا به‌دلیل اهمیتی که داشته مورد بازدید تنی چند از ایران‌شناسان از جمله هرتسفلد آلمانی و آندره گدار فرانسوی قرار گرفته و به‌عنوان نخستین بنای تاریخی خراسان در ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ۳۹ به‌عنوان نخستین اثر از خراسان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال ۱۳۴۷ خورشیدی به همت انجمن آثار ملی مرمت شده است.
درحال حاضر بنای سنگی بازه هور که در مجاورت یک اردوگاه دانش‌آموزی واقع شده ، یکی از جاذبه‌های ارزشمند گردشگری محسوب می‌شود و می‌تواند معرف مراحل تکاملی معماری ایران باشد.
ابوالفضل مکرمی‌فر مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی درباره این اثر تاریخی می‌گوید: «چهارطاقی بازه هور، یکی از مهمترین آثار پیش از اسلام در خراسان است که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به‌عنوان اولین اثر تاریخی خراسان و ششمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بازه هور در میانه راه قدیمی مشهد‌ـ‌تربت حیدریه قرار دارد،این راه بخشی از راه تاریخی است که سیستان را به نیشابور و به جاده ابریشم متصل کرده بود.»
او با اشاره به مطالعات باستان‌شناسی و کاوش‌های صورت گرفته در عرصه چهارطاقی بازه هور می‌افزاید: «براساس آخرین مطالعات و کاش‌های باستان‌شناسی که در سال ۱۳۹۳ با هدف شناسایی ماهیت معماری این اثر تاریخی انجام شده است، مجموعه‌ای از آثار فرهنگی از جمله استحکامات دفاعی، یک محوطه استقراری و یک گورستان شناسایی شد که با بنای چهارطاقی در ارتباط بوده و مجموعه‌ای زیستی را شکل داده بود. آثاری از یک تالار ستون‌دار در ضلع شرقی چهار طاقی شناسایی شده است و گچ‌بری‌ها و تزئینات گچی کشف شده نشان می‌دهد در این بنا از گچ‌بری استفاده شده است.»
مکرمی‌فر درباره قدمت این اثر می‌گوید: «براساس نظر باستان‌شناسانی مانند آندره گدار، ارنست هرتسفلد و لویی و براساس سفال‌های پراکنده در عرصه، به احتمال زیاد این بنا در دوره ساسانی ساخته شده است.»
منبع:میراث آریا