خانه لاله‌ای‌ها، خانه شربت اوغلی، خانه اردوبادی، خانه حیدرزاده و خانه ثقه‌الاسلام از خانه‌های ارزشمندی است که در سال‌های اخیر توسط بخش دولتی به‌منظور استفاده‌های فرهنگی تملک شده‌اند. خانه بلورچیان، خانه سرخه‌ای و خانه نصیر زاده از جمله خانه‌هایی است که در عین مسکونی بودن، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.

خانه شربت اوغلی

این خانه متعلق به نیمه دوم حکومت قاجاریه است که در اوایل پهلوی اول، اتاق‌هایی در دوطبقه به ضلع شمالی حیاط باغچه (بیرونی) اضافه‌شده است. این ساختمان دوطبقه و دارای اندرونی و بیرونی است. اندرونی شامل حیاطی است به ابعاد ۶۰/۹ *۶۰/۲۱ متر که از کوچه شمالی به آن وارد می‌شوند. ورودی بیرونی از سردر محتشم و گچ‌بری است وارد هشتی شده و از آن با دالان طویلی ما را به حیاط باغچه بیرون هدایت می‌کند. ستون‌های رفیع نمای ساختمان با سرستون‌های گچ‌بری شده نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند. ورودی به ساختمان اصلی از طبقه همکف بوده و از طریق یک‌راه پله مرکزی به سرسرا وارد می‌شود که دسترسی به همه اتاق‌های طبقه فوقانی را میسر می‌سازد. طبقات همکف و اول دارای طنبی‌های وسیعی است که هرکدام اتاق‌های فراخناکی را در جناحین خود دارد. این ساختمان برای استفاده مسکونی ساخته‌شده ولی در سال ۱۳۶۹ توسط شهرداری تبریز خریداری و بعد از مرمت توسط میراث‌فرهنگی تبدیل به بنیاد ایران‌شناسی و همچنین خانه هنرمندان صنایع‌دستی استان شده است. ساختمان دارای بیش از ۱۶۰۰ مترمربع عرصه و دالان با ورودی زیبا و قاب‌بندی‌های آجری و سر در شاخص است. فرم سردر، گچ‌بری و قاب‌بندی گچی و آجری رفعت ستون‌ها و نمای سفید یکدست و نمای پرکار آجری ضلع شرقی از مهم‌ترین عوامل تزئینی آن است.

نشانی بنا: تبریز_خیابان شمس تبریزی – کوچه شرشرا – پلاک ۳۷

خانه بهنام
این خانه که به دانشکده هنر و معماری اختصاص‌یافته، پیش از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ ه. ق و در دوره زندیه احداث‌شده است. خانه بهنام از دو قسمت بیرونی تشکیل‌شده و تزیینات معماری آن از قبیل ارسی طنبی اصلی، دیوارنگارها، گچ‌بری‌ها و بخاری‌های دیواری در نوع خود بی‌نظیر است. در نمای اصلی خانه بهنام ستون‌های استوار با سرستون‌های زیبا و گچ‌بری‌های دل‌انگیز جلب‌توجه می‌کند. ارسی اتاق اصلی (طنبی) با نقوش هندسی، اسلیمی و شیشه‌های الوان از پرکارترین نوع گره چوبی است. در دیوارنگاره‌ای طنبی این خانه از کاره‌ای بسیار ظریف تذهیب تا پرتره‌ها، نقوش گل و مرغ، شکارگاه‌ها و مناظر مختلف در نهایت ظرافت استفاده‌شده و بخاری‌های دیواری زیبایی در آن تعبیه‌شده است.

این بنا در دوره ناصرالدین‌شاه مرمت و تزئینات نقاشی به آن اضافه‌شده است. بنا به صورت اندرونی و بیرونی است. ساختمان اصلی در شمال قطعه و روبه جنوب دارای ایوان ستون‌دار است. طنبی راهروها مشرف‌به ایوان و اتاق‌های جانبی (گوشواره) طرفین ایوان را تشکیل می‌دهند. با استفاده از ارتفاع رفیع طنبی (هفت ری) فوق راهروها و فوقانی اتاق‌های جانبی به صورت اتاق‌خواب در آمده است. حیاط اندرونی در شمالی‌ترین بخش ساختمان قرار دارد و طرفین آن را اتاق‌هایی در شرق و غرب مشرف‌به حیاط در برگرفته است. پشت‌بام اتاق‌های اندرونی به صورت مهتابی (تراس) استفاده می‌شود. ساختمان دارای زیرزمین است. اتاق‌های زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق‌ها به‌صورت انباری و مطبخ در آمده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستان و ایوان شمالی دارای زیرزمین است. اتاق‌های زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق‌ها به صورت انباری و مطبخ درآمده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستانی و ایوان شمالی دارای ستون‌های چوبی گچی‌اند و سرستون‌ها گچبری شده است. پیشانی ساختمان دارای گچ‌بری و طاق‌نماهای طرفین ایوان جنوبی مقرنس‌کاری است. اتاق طنبی دارای نقاشی‌های اواسط قاجاری است که از ریزه اندودهای گچی بیرون آمده است. پنجره‌های طنبی و پنجره‌های اتاق‌های مشرف‌به طنبی دارای مشبک‌های ظریفی از چوب گردو است. طاقچه‌ها و شومینه داخل طنبی مقرنس‌های گچی دارد.

خانه گنجه‌ای زاده

این خانه از دو قسمت به شکل حرف (دال) ساخته‌شده است. قسمتی از بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه و قسمت دیگر مربوط به اواخر آن دوره است. این بنا در سه‌طبقه احداث‌شده و بزرگ‌ترین تالار این مجموعه در طبقه دوم قرار دارد که سقف وسیع آن با دهانه هفت متری به وسیله چوب و خرپای چوبی استوارشده است. نمای شرقی و غربی بنا مزین به ستون‌ها و سرستون‌های بسیار زیبا و زیرزمین‌های آن با طاق‌های آذری تخت و با دهانه‌های بیش از ۴ متر نشانی از اعتلای هنر اجرای طاق و گنبد در این بخش از میهن اسلامی است.

خانه قدکی

این خانه که هم‌اینک از آن به عنوان ساختمان دانشکده فرش استفاده می‌شود، در اواسط دوره قاجاریه به دستور «اعتمادالدوله» ساخته شد. خانه قدکی دارای اندرونی و بیرونی، تزیینات دیوارنگاری، آیینه‌کاری، گچ‌بری و آجرکاری با بند برجسته است. اندرونی شامل اتاق‌های نشیمن و استراحت متصل به زیرزمین و بیرونی آن شامل تالار اصلی (طنبی) کله‌ای‌ها، تالار فرعی و اتاق‌های خواب و استراحت مهمان است. زیرزمین بنا که با پوشش‌های متنوع آجری مسقف شده، شامل فضاهایی چون مطبخ، انبار گندم، آب‌انبار و حوض‌خانه و… است.

نشانی خانه‌های بهنام، گنجه‌ای زاده و قدکی: تبریز_ارتش جنوبی، خیابان ارک جدید

خانه امیرنظام (موزه قاجار) 

محله ششگلان از دوره ایلخانان مغول مرکز دارالحکومه بوده و ابنیه موجود در آن از قدیمی‌ترین بخش‌های شهر محسوب می‌شود. تاریخ بنا به دوره قاجاریه قرن ۱۲ و زمان حکومت عباس میرزا و امیرنظام گروسی پیشکار کل آذربایجان تعلق دارد. این بنا با گچ‌بری‌های منقوش با پنجره‌های مشبک اروسی با شیشه‌های الوان، طاق خنچه‌پوش چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد. این ساختمان زیر بنای ۱۲۰۰ مترمربع را داراست و در دو طبقه بنانهاده شده است. در طبقه پائین حوض‌خانه وسیعی وجود دارد که با کریدورهای طرفین به حیاط و اتاق‌های مجاور ارتباط دارد. از خصوصیات بارز بنا می‌توان به ایوان سرتاسری رفیع با ۱۶ ستون زیبا و یک طنبی بزرگ و حوض‌خانه‌ای با ستون‌های سنگی اشاره کرد.

در بال شرقی تعداد چهار اتاق و در بال غربی هفت اتاق وجود دارد. حوض‌خانه با ستون‌های سنگی و طاق‌های آجری ساخته‌شده است. در طبقه بالا دو طنبی وجود دارد، این طنبی‌ها دالان‌هایی رو به‌سوی ایوان سرتاسری ۱۶ ستونی دارد که زیبایی خاصی به بنا می‌دهد. در طرفین دالان‌ها اتاق‌های وجود دارد که دربال شرقی سالن ۴ و در بال غربی ۳ اتاق را شامل می‌شود. این خانه متشکل از دو حیاط اندرونی و بیرونی است.

نشانی بنا: تبریز_ششگلان_ جنب بیمارستان کودکان

خانه کوزه کنانی (خانه مشروطیت) 

یکی از دیدنی‌ترین و شوق‌انگیزترین مکان‌های تبریز موزه مشروطه معروف به «خانه مشروطه» است. بانی خانه مشروطیت حاج مهدی کوزه کنانی معروف به ابوالمله (۱۳۳۷۱۲۵۴ قمری) بازرگان آزاده و روشنفکر و از رهبران انقلاب مشروطه و نخستین رئیس انجمن ایالتی آذربایجان است. پس از به توپ بسته شدن مجلس در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، حاج مهدی کوزه کنانی خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی آذربایجان قرار داد و در طول جنگ‌های یازده‌ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، این محل ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار می‌رفت. تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچم‌های سفید تسلیم در مقابل قوای استبدادی محمدعلی شاه نیز در همین خانه گرفته شد. خانه مشروطه محصول ذوق هنرمندانه یک معمار تبریزی به نام حاج ولی معمار است که سال‌ها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز آن را در سال ۱۲۴۷ شمسی بنا کرد.

دارایی‌های خانه مشروطه

در حیاط موزه و در زیر بالکن دو مجسمه قدی از مبارزان نام‌آشنای مشروطیت یعنی ستارخان سردار ملی و باقر خان، سالار ملی قرار دارد. رو به روی پله‌های طبقه اول نیز مجسمه نیم‌تنه برنزی حاج مهدی کوزه کنانی بر روی پایه‌ای جای گرفته و در سمت چپ آن عکس بزرگی از اعدام هشت نفر از بزرگان مشروطه نصب‌شده است. تصویر کسانی چون ضیاءالعلما و دایی‌اش، قدیر پسر علی موسیو، ثقه‌الاسلام (رئیس انجمن ایالتی آذربایجان) که روز دهم دی ۱۲۹۰ شمسی مطابق با عاشورای ۱۳۳۰ قمری به دست قوای روس در تبریز اعدام شدند. بنای تاریخی خانه مشروطیت با معماری اصیل سنتی دوره قاجاریه در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز قرار دارد. بعد از ورودی اصلی فضای هشتی است که به حیاط راه دارد. در راهروی ورودی بنا حوض‌خانه زیبایی با آجربندی هنرمندانه قرار دارد. راه پله دوطرفه‌ای ارتباط این فضا با طبقه دوم بنا را برقرار می‌سازد. در بالای راه پله کلاه‌فرنگی زیبایی با شبکه‌های چوبی و شیشه‌های رنگی و آیینه‌کاری خود به زیبایی بنا می‌افزاید.

مساحت کل این بنا ۱۱۰۰ مترمربع با زیربنا ۸۰۵ مترمربع است، زیربنای خانه مشتمل بر حوض‌خانه سرسرا و دو طبقه بنا تشکیل می‌شود. نورگیر سرسرا بر روی چهارستون بلند با سرستون‌های گچ‌بری استوارشده داخل آن با آیینه و شیشه‌های رنگی به طرز جالب‌توجهی زینت یافته است. در طبقه اول ۶ اتاق و سرسرا و در طبقه دوم یک طنبی (سالن بزرگ) و ۶ اتاق در اطراف سرسرا موجود است. طنبی مشرف‌به حیاط و دارای پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان (اروسی) است که توسط هنرمندان محلی ساخته‌شده است. اتاق‌های جانبی دارای سقفی چوبی با تزئینات برجسته هشت‌ضلعی است و درهای چوبی با طرح‌های برجسته اسلیمی و گل و برگ زینت داده‌شده است.

نشانی بنا:  تبریز – خیابان شهید مطهری (راسته کوچه سابق) روبروی مسجد جامع تبریز.

خانه صراف لار (موزه زنده سفال) 

خانه سفال تبریز یکی از بناهای تاریخی این شهر بوده که مربوط به دوره قاجاریه و پهلوی است، این خانه تاریخی تا سال ۸۴ شمسی در دست خانواده مشهور علوی در تبریز بود که توسط اداره کل میراث‌فرهنگی استان خریداری شد و با مرمت و بازسازی‌های صورت گرفته، امروزه به بزرگ‌ترین و برترین موزه سفالگری ایران تبدیل‌شده است.

در ابتدای ورود به این مکان شما با دو طبقه زیبا روبرو می‌شوید، این سبک معماری از شایع‌ترین مهندسی‌های ایران قدیم در ساخت منازل بوده، در ورودی خانه سفال دو ایوان با آثار مینیاتوری و گچ‌بری‌های بی‌نظیر وجود دارد، همچنین دقیقا در وسط حیات خانه سفال تبریز یک حوض آب زیبا قرار دارد که نظیر آن را در اکثر خانه‌های مربوط به دوره قاجاریه مشاهده می‌کنیم، در اطراف این حوض یک باغچه و فضای سبز کوچک وجود دارد که زیبایی این منزل را دوچندان می‌کند.

در بخش اصلی موزه سفال، صدها ظرف سفالی، شیشه‌ای و کریستالی و همچنین ظروف چوبی مربوط به پادشاه مشهور سلجوقی، پادشاه قاجاری و صفوی به چشم می‌خورد، ظرف‌هایی کشف‌شده از مناطق باستانی شهر تبریز که امروزه در این محل در معرض دیدن عموم قرارگرفته است.

در طبقه زیرزمین خانه سفال یک حوض وجود دارد که به حوض‌خانه مشهور است، امروزه در این بخش جلسات آموزشی سفالگری، کوزه‌گری، کنفرانس‌های گردشگری و همچنین نمایشگاه و فروشگاه دائمی ظروف سفالی قرار دارد.

نشانی بنا: خیابان شمس تبریزی، ایستگاه گرو، کوچه صرافلار، کوچه شهید نوروزی، پلاک ۱۰۰

منبع:میراث آریا

مسجد استادشاگرد متعلق به دوره چوپانان، یکی از مساجد قدیمی شهر تبریز است که در خیابان فردوسی این شهر واقع‌شده است.

بنای اولیه آن توسط امیرحسن چوپانی ملقب به علاء‌الدین در سال ۷۴۲ هجری قمری ساخته‌شده و به‌نام خان مغول، یعنی سلیمان، نواده هلاکوخان، موسوم شده است و به همین دلیل به اعتبار نام بانی و خان، عده‌ای آن را سلیمانیه و برخی علائیه نامیده‌اند.

وجه‌تسمیه مسجد به این علت است که کتیبه‌های داخل و مندرجات دیوارهای خارج آن، به خط عبدالله صیرفی، خطاط معروف دوره ایلخانی و یکی از شاگردان او نوشته شده که به مسجد استاد و شاگرد نیز شهرت یافته است.

در بنای مسجد، گنبد بزرگ و طاق‌ها و پایه‌های آجری در عین سادگی و در قسمت پای طاق‌های گنبد، عبارت‌های «بسم‌الله الرحمن الرحیم»، «ماشاءالله»، «یا علی (ع) مدد»، «اللهم صلی علی‌محمد و آل محمد» نوشته شده است.

در بیرون دیوار شمالی مسجد، سنگ مرمرینی نصب‌شده که تاریخ تعمیر و نام مرمتگر به‌طور برجسته به خط نستعلیق بر آن نقش بسته است. بنای مسجد در زمان «عباس میرزا نایب‌السلطنه» مرمت کلی شده و مرمت‌های دیگری در سال ۱۲۹۵ هجری توسط «حاج میرزا محمدعلی اوانسری قراچه داغی» و در سال ۱۳۳۸ از طرف «حاج محمد اردبیلی» صورت گرفته است.

تاریخچه مسجد استادشاگرد تبریز
بررسی‌ها و مطالعات نشان می‌دهد که این مسجد در زمان امیر حسن چوپان ملقب به علاءالدین ساخته شده است و بانی ساخت آن کسی نبود جز شیخ حسن چوپانی فرزند تیمورتاش.

او این مسجد را به افتخار سلیمان از نوادگان چنگیز خان مغول، مسجد سلیمان نام‌گذاری کرد. البته برخی‌ها این مسجد را علائیه می‌خواندند. گفته می‌شود که تا قبل از سال ۷۴۲ مسجد سلیمانیه‌ای در این محل وجود داشت که طی زلزله‌ای به‌کلی ویران و این مسجد جایگزین آن شد.

مسجد جدید یک‌بار دیگر در زلزله سال ۱۱۹۳ به‌کلی ویران شد، اما عباس میرزا عملیات مرمت آن را بر عهده گرفت. این مسجد یک قرن بعد و در سال ۱۲۹۵ یک‌بار دیگر تحت مرمت و بازسازی قرار گرفت. با استناد به کتیبه مرمرین مسجد می‌توان گفت که محمد آقا اردبیلی در سال ۱۳۳۸ آن را تعمیر کرده است. بنایی که امروزه از مسجد استاد شاگرد می‌بینید به همین دوره مرمت حاج محمد اردبیلی مربوط است.

فضای داخلی مسجد استادشاگرد

با ورود به محله اردبیلی‌ها، دیوارهای بلند و ضخیم مسجدی نمایان می‌شوند که یکسره از آجر ساخته‌شده‌اند، این مسجد از دو شبستان بزرگ با طاق‌های بسیار بلند و یک فضای گنبددار تشکیل شده است.

مسجد استاد شاگرد پیش از این دارای یک صحن بسیار بزرگ و حوضی در وسط آن بود که بعدها این قسمت را به فضای دانشسرای دخترانه اختصاص دادند و حالا دیگر حوضی در آن وجود ندارد.

ناگفته نماند که این مسجد طی دو دهه گذشته یک‌بار دیگر بازسازی و در سال ۱۳۸۲ مجدداً افتتاح شد و در دسترس بازدید عموم قرار گرفت ولی همان‌طور که ذکر شد این مسجد تنها در ساعات اقامه نماز باز خواهد بود.

خواجه عبدالله صیرفی، استادکار تنها بنای باقی‌مانده از دوران چوپانی تبریز

خواجه عبدالله صیرفی فرزند محمود صراف تبریزی از مشاهیر خوشنویسان و کتیبه‌نویسان قرن هشتم هجری است. زندگانی صیرفی معاصر است با حکمرانی الجایتو سلطان محمد خدابنده، سلطان ابوسعید بهادر خان و سلیمان خان. صیرفی شاگرد بلا واسطه سید حیدر گنده‌نویس و سید حیدر نیز شاگرد یاقوت مستعصمی بود، حافظ حسین کربلائی، مولف تذکره ارزشمند «روضات الجنان و جنات الجنان» که خود در زمره خوشنویسان قرن دهم هجری است، می‌نویسد: «خواجه عبدالله اگرچه درک زمان خواجه یاقوت مستعصمی رحمه ا… کرده، اما شاگرد سید حیدر گنده‌نویس است که او شاگرد خواجه یاقوت است و معاصر بوده با حضرت پیر یحیی صوفی شیرازی و جناب پیر نیز درک زمان حضرت خواجه یاقوت مستعصمی علیه‌الرحمه کرده بود، اما به خدمتش مشرف نگشته شاگرد خواجه مبارک شاه زرین قلم است و او شاگرد خواجه یاقوت است.»

تقریباً تمام منابع تاریخی از صیرفی با عنوان خطاط و کتیبه‌نویس یاد کرده‌اند و در برخی منابع به مهارت او در کاشی تراشی نیز اشاره‌شده است. از آن جمله قاضی احمد در گلستان هنر درباره صیرفی می‌نویسد: «در کتیبه‌نویسی استاد و از کاشی تراشی وقوف تمام داشت، عمارات دارالسلطنه تبریز، خصوصاً مسجد استاد شاگرد و کتیبه‌های بیرون و درون و گنبدها و سردرها تمامی به خط اوست و در مدرسه دمشقیه دارالسلطنه تبریز کتیبه طاقی به خط اوست و در راه بیلانکوه تبریز، در مسجدی قریب به بقعه سلیمانیه کتیبه‌ای کاشی‌کاری به خط اوست.»

تاریخ وفات صیرفی دقیقا مشخص نیست، میرزا حبیب اصفهانی در تذکره خط و خطاطان وفات صیرفی را سال ۷۴۲ هجری نوشته است. این در حالی است که در موزه اسلامی ترکیه قرآنی به خط صیرفی نگهداری می‌شود که در سال ۷۴۴ کتابت شده است. از سوی دیگر حافظ حسین در روضات الجنان به یکی از کتیبه‌های صیرفی در مقبره پیر رومی در تبریز اشاره دارد که در سال ۷۴۶ هجری نوشته شده است. بااین‌حال او در روضه سوم این کتاب که به ذکر مزارات چرنداب اختصاص دارد به تاریخ وفات صیرفی اشاره‌ای نکرده است.

چرانداب، مدفن خواجه عبدالله صیرفی

گورستان چراندب در قسمت جنوبی شهر تبریز قرار داشته و بخش قابل توجهی از عرصه محله قدیمی چرانداب را به خود اختصاص داده است. حافظ حسین کربلائی درباره مدفن خواجه عبدالله صیرفی و شاگرد او حاجی محمد بندگیر می‌نویسد: «مرقد و مزار آن دو بی‌بدیل بی‌نظیر، خواجه عبدالله صیرفی و مولانا حاجی محمد بندگیر هم در حوالی مقبره مولانا عبدالصمد واقع است، در محوطه منزلی است که چون از شهر به مقبره چرنداب می‌آیند به‌جانب چپ واقع است از خوشنویسان مشهور و معروف‌اند اظهر من الشمس و ابین من الامس خصوصاً در فن مثنی که ختم است آن شیوه بر آن دو دانا و مثنی اختراع خواجه عبدالله صیرفی است و هیچ‌کس در هیچ عصر و در هیچ جا مثنی را مثل او ننوشته است.»

منبع:میراث آریا