شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی، زیرساخت توسعه پایدار کشور
از آنجا که توسعۀ پایدار بدون اتکا به منابع تجدیدپذیر فاقد معنا خواهد بود، نمی‌توان آن را از طریق استحصال منابع محدود و انتهاپذیری چون انرژی‌های فسیلی نظیر نفت و گاز فراهم ساخت. بلکه باید این مهم را از طُرُقی محقَّق ساخت که امکان تجدید مداوم را دارا باشد.
بنابراین، هنگامی که از اشتغال سخن به میان می‌آید نیز، ضروری است که این شاخص در نظر قرار گیرد و به اشتغال پایدار اندیشیده شود.
صنایع‌دستی ایران یکی از بهترین نمونه‌های اشتغال پایدار، و در عین حال صنایع خُرد- و در برخی موارد سبز- محسوب می‌شود که دارای محاسن دیگری مانند توجه به ارزش‌ها و سبک زندگی اصیل ایرانی – اسلامی، ارزش افزودۀ بالا، اتکا به دانش و فناوری بومی، عدم نیاز به واردات در بسیاری موارد و امکان آموزش کوتاه‌مدت است.
بنابراین می‌توان با پرداختن به صنایع دستی، ضمن حرکت در مسیر توسعۀ پایدار، بسیاری از اهداف فرهنگی و اقتصادی را نیز تأمین کرد.
اما برای دستیابی به این امر، زیرساخت‌هایی نیاز است که بتواند ضمن ارتقای کیفی و پاسخگویی کمّی تولیدات، حیثیت این امکان عظیم را نیز به عنوان ارزشی والا تضمین کند.
یکی از راهکارهایی که معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور در دهۀ گذشته برای تحقق این امر در پیش گرفته، ثبت جهانی و ملی شهرها و روستاهای صنایع دستی است. اما همین فعالیت، به ویژه برای تداوم و امکان استفاده در زمینه‌های گردشگری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، نیز نیازمند تمهیداتی است که ضمن سرعت‌بخشی به فرایند ثبت‌های ملی و جهانی که به واسطۀ شیوع بیماری کرونا متوقف شده بود، بتواند دیگر مناطق را نیز به جُنب و جوش واداشته و آن‌ها را مستعد تقویت خود برای امکان ورود در این رقابت جهانی کند.
راه حل این مسئله نیز، طبق بررسی‌های دقیق و کارشناسانه که حاصل ساعت‌ها جلسۀ تخصصی با متخصصان فن بوده، در نوع جدیدی از ثبت داخلی تحقق یافته که «ثبت شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی» مطاق با استانداردها و معیارهای شورای جهانی صنایع دستی برای ثبت جهانی است.
این راهکار جدید، می‌تواند تا حد ممکن به مثابه راه حل بلندمدت بسیاری از چالش‌های کنونی مانند مهاجرت روستاییان به شهرها و کلان‌شهرها، اشتغال جوانان، برندسازی، فرهنگ سازی، گفتمان سازی، نیاز به درآمدهای مکمل و… مورد توجه قرار گیرد.
زیرا با ثبت ملی یک شهر یا روستا، مشخص می‌شود که آنجا دارای ظرفیت‌هایی است که مستعد توجه بوده و همچنین می‌تواند نویدبخش ثبت جهانی باشد.
بنابراین، ضمن ایجاد انگیزه برای رشد رشته‌ای که شهر یا روستا به واسطۀ آن ثبت شده، انسجام و همدلی و ایجاد مطالبۀ عمومی ضرورتاً زیرساخت‌های دیگری مانند امکانات فروش، ترویج و پذیرایی از گردشگران و علاقه‌مندان حوزۀ هنر و همچنین باز کردن باب بازرگانی داخلی در ابتدا و سپس بازرگانی خارجی برای محصولات مورد نظر مهیا شود. فرآیندی که به طور مستقیم و غیرمستقیم تمهیدات لازم را برای توسعۀ شهر یا روستای ثبت شده فراهم می‌سازد.
البته نباید فراموش کرد که این کار، یعنی ثبت ملی، به نحوی در راستای انجام تکالیف قانونی نیز بوده است. زیرا در بند ب ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آمده است: «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری موظف است به منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی اقدام لازم را با همکاری و هماهنگی سایر دستگاههای اجرایی ذیربط به منظور شناسایی، مستندسازی، حفاظت و مرمت و معرفی میراث فرهنگی (اعم از ملموس و ناملموس) میراث طبیعی، ایجاد شهرهای جهانی صنایع دستی و احیای هنرهای سنتی در حال زوال در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث جهانی را طبق بودجه سنواتی به‌عمل آورد.»
اما تحقق این امر، خود، نیازمند تمهیداتی است که آن نیز به عنوان مصوبه شورای عالی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در ۲۳ خرداد ماه ۱۳۹۶ بدین شرح اعلام شده است: «دستگاههای اجرای موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری در اجرای تکالیف قانونی خود، موظف است نسبت به تأمین زیرساخت‌های شهرها و روستاهای جهانی صنایع‌دستی با هماهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اقدام و گزارش سالانه خود را به دستگاه ذیربط جهت انعکاس به شورای عالی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام نمایند.»
در راستای برنامه‌ریزی برای دستیابی به این هدف نیز شورایی با عنوان شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی متشکل از مجموعه‌ای از افراد متخصص، مطلع و مرتبط تشکیل شده که برای تصمیم‌گیری نهایی درمورد پرونده‌های شهرها و روستاهای ملی در جلسات مربوطه شرکت می‌کنند.
البته لازم به توضیح است پرونده‌هایی که در این شورا بررسی می‌شوند ماحصل تصمیم گیری و مصوبات کمیته‌های استانی هستند و پس از بازرسی‌های میدانی، تصویب و تایید، پرونده‌ها با رأی مثبت اکثریت اعضای جلسه، ثبت ملی خواهند شد.
شاید اکنون این پرسش به ذهن متبادر شده باشد که تعریف دقیق شهرو روستای ملی صنایع‌دستی چیست؟ در واقع شهر و روستای ملی به شهر و روستایی اطلاق می‌شود که با توجه به شاخصه‌های تولید، تعداد کارگاه‌های فعال، فروش، مدیریت شهری و روستایی، تعداد تشکل‌های غیردولتی، جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی، زیرساخت‌های موردنیاز و… در کمیته‌های استانی تأیید و پس از ارزیابی پرونده‌های مربوطه در شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی کشور به ثبت ملی رسیده باشد. لازم به ذکر است که ادارۀ جلسات این شورا و ریاست آن برعهدۀ معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.
از مهم‌ترین اهداف این کار نیز می‌توان به ارتقا جایگاه صنایع‌دستی در ایران و جهان، حفظ و تثبیت عنوان شهر و روستای ملی و جهانی صنایع دستی، تلاش و برنامه ریزی برای ارتقا و تبدیل شهر و روستای ملی به جهانی، توسعه زیرساخت‌های منطقه در راستای رشد صنایع‌دستی هر منطقه، ارتقای وضعیت اقتصادی و معیشتی ذی نفعان صنایع‌دستی، معرفی صنایع‌دستی کشور در داخل و خارج کشور، تقویت ارتباط بین شهرها و روستاهای جهانی ایران با سایر کشورها، شناسایی و معرفی آثار و همچنین هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی مرتبط در منطقه، برندسازی برای تولیدات منطقه و ارتقای وضعیت فروش و صادرات منطقه اشاره کرد.
خوشبختانه در این شورا تا کنون ۵۶ شهر و روستای ملی صنایع دستی ثبت شده و با نظارت مستمر، امکان ورود آن‌ها را به رقابت‌های آتی ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی فراهم است.
امیدواریم با تداوم این روند که منجر به توسعۀ کیفی و رشد کمّی شهرها و روستاهای ملی خواهد شد، ثبت‌های جهانی بیشتری را امکان‌پذیر کنند تا به این وسیله به واسطۀ هویت بخشی، ایجاد انگیزه حرکت درونی، گسترش بازرگانی و گردشگری داخلی و نیز از طریق گسترش بازرگانی و گردشگری خارجی، امکان توسعۀ پایدار را فراهم آورند. مخصوصا این که در بعضی از این مناطق صنایع‌دستی تنها عامل توسعه محسوب می‌شود.