نوشیجان آتشکده و قلعه ‌ای باستانی با قدمت ۲۸۰۰ ساله است که در ۱۵ کیلومتری شمال غرب ملایر و روبروی روستای شوشاب قرار گرفته است. این اثر در بهمن ماه سال ۱۳۴۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در تاریخ ۵ مردادماه سال ۱۳۹۴ بود که تپه نوشیجان در شهرستان ملایر پس از لائودیسه، هگمتانه و بافت بازار به عنوان چهارمین پایگاه میراثی استان همدان انتخاب شد.

از سال ۱۳۹۵ تلاش ها برای ثبت جهانی این اثر به جای مانده از دوران مادها، آغاز و در این راستا قراردادی نیز در سال ۱۳۹۶ بین اداره کل میراث فرهنگی استان با دانشگاه بوعلی سینا منعقد و گزارش ثبت این اثر در آن قرارداد ذکر شد. با تهیه گزارش ثبت جهانی ارگ باستانی نوشیجان در سال ۱۳۹۷، معاون وزراتخانه و مدیرکل دفتر ثبت آثار ملی از این تپه بازدید کردند. پس از آن و به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ملایر در فروردین ماه ۱۳۹۹، معاون میراث فرهنگی وزارتخانه اعلام کرد که براساس چارچوب سازمان جهانی میراث فرهنگی، بناهای تاریخی به صورت زنجیره‌ای ثبت جهانی می‌شوند.

ابراهیم جلیلی دی ماه سال جاری اعلام کرد که پرونده ای با عنوان نیایشگاه های دوران مادها شامل ارگ باستانی نوشیجان و ابنای تاریخی موجود در شهرستان های ملایر، قهاوند و فامنین به علت شباهت معماری و فرهنگی بسیار به داشته های به دست آمده از ارگ باستانی نوشیجان، با تأمین اعتبار لازم و کاوش های صورت گرفته، به سازمان جهانی یونسکو معرفی خواهد شد و در حال حاضر نیز پیگیری‌های لازم برای ثبت جهانی این اثر همچنان ادامه دارد.

عملیات کاوشی دیوید استروناخ در نخستین بنای خشتی جهان

دیوید استروناخ استاد دانشگاه برکلی، باستان‌شناس و ایران‌شناس اسکاتلندی بود که در یافتن بازمانده‌های پاسارگاد و تمدن بین‌النهرین نقش مهمی داشت. او متخصص تاریخ باستان در خاور نزدیک بود. به اعتقاد باستان‌شناسان، عمده دانسته‌های امروز از کارکرد تل‌تخت پاسارگاد به کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی دانشگاه لندن به سرپرستی او در سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ مربوط می‌شود.

در فاصله سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ میلادی(۱۳۵۶-۱۳۴۶ خورشیدی) دیوید استروناخ سرپرستی هیئت انگلیسی را برعهده داشت که عملیات کاوش در نستین بنای خشتی جهان را انجام دادند و نتایج این مطالعات در چهار جلد کتاب فراهم آمد که مجلدات اول و دوم آن، در سال‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۴ منتشر شد.

به گفته کاظم ملازاده، مترجم کتاب «نوشیجان ۱: بناهای بزرگ دوره ماد» گزارش اصلی کاوش در نوشیجان، در قالب چهار کتاب برنامه ریزی شده و جلد نخست این کتاب که در سال ۲۰۰۷ منتشر شده، به معماری مادی نوشیجان پرداخته است.

نقش کلیدی مادها در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای

ملازاده در بخش پیشگفتار مترجم می گوید: دوره مادها به جهت تأثیرگذاری منطقه ای و فرامنطقه ای در تاریخ و تمدن ایران، از جایگاه شایسته ای برخوردار است. در سطح منطقه ای، مادی ها با تشکیل یک ساختار سیاسی قدرتمند و متحد ساختن اقوام ساکن مناطق مختلف ایران، زمینه را برای شکل گیری امپراتوری هخامنشی و تحولات فراوان سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی فراهم ساختند و در سطح فرامنطقه ای با نقش کلیدی که در سقوط آشور به عهده گرفتند، نیمه غربی ایران و نیز مناطق گسترده ای از جنوب شرقی آسیای صغیر، بین النهرین و تا دریای مدیترانه را از سیطره قدرتی استعمارگر و خشن راهانیدند. مادی ها همچنین نخستین دولت یا ساختار سیاسی ایرانی زبان را در فلات ایران شکل دادند که از این جهت در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت خاص خود را دارند.

این مدرس دانشگاه بوعلی سینا در ادامه بخش پیشگفتار مترجم بیان می کند: متأسفانه تاکنون از خود مادی ها هیچ مدرک مکتوبی به دست نیامده و عمده اطلاعات موجود مستخرج از منابع یونانی و آشوری است که با نواقص، تناقضات و ابهامات فراوانی همراه هستند. تپه نوشیجان در میانه دشت ملایر و ۶۰ کیلومتری جنوب همدان واقع شده و در فاصله سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ توسط هیئتی انگلیسی به سرپرستی دیوید استروناخ مورد کاوش قرار گرفت که در نتیجه آن، یک مجموعه معماری مهم مادی با ماندگاری منحصربفرد کشف شد.

وی ادامه می دهد: مجموعه بناهای مکشوفه از جهات مختلف دارای اهمیت ویژه هستند؛ ماندگاری بی نظیر بناهای خشتی، کشف حداقل دو بنای مذهبی و آتشدان سالمی که در داخل یکی از آنها به دست آمد، تکنیک های خاص و بدیع معماری، تنوع در طرح ها و گونه های معماری. با توجه به تمامی موارد، می توان ادعا کرد که محوطه نوشیجان در باستان شناسی ماد و فراتر از آن، در باستان شناسی عصر آهن، یک محوطه کلیدی محسوب می شود.

محوطه نوشیجان یک مورد استثنایی است

مؤلف این کتاب در بخش دیگر پیشگفتار اظهار می کند: غیرمعمولی بودن این محوطه قضاوت در مورد آن را دشوار می سازد. در رأس تپه معبدی مرتفع و منفرد، با طرح غیرمعمول چلیپا شکل(لوزی پلکانی) و یک فضای داخلی مقدس نیم چلیپا آتشدانی که آتش مقدس در مراسم مذهبی بر آن فروزان بوده، وجود داشته است سپس بنای دیگری در انتهای غربی محوطه ساخته شد که به احتمال بسیار آن هم معبد بود. در مرحله بعد دو بنای دیگر شامل انبارهای مستحکم و یک تالار ستون دار به مجموعه الحاق شد. این چهار بنای بزرگ با حصاری مدور دربرگرفته می شدند.

متأسفانه هر چند کاوش ها به طور کامل به سرانجام نرسید با این حال لازم به ذکر است که بخش قابل ملاحظه ای از محوطه کاوش شد و کاوش این محوطه یکی از کامل ترین کاوش های انجام گرفته در محوطه های باستانی خاور نزدیک است.

کاوش در تپه نوشیجان ملایر طی تابستان سال های ۱۹۶۷، ۱۹۷۰، ۱۹۷۳، ۱۹۷۴ و ۱۹۷۷ به انجام رسید. در طول پنج فصل کاوش، بیش از ۴۰ نفر به عنوان اعضای هیئت کاوش به نوشیجان آمدند. دیوید استروناخ مدیریت هیئت و نیز تهیه بخش اصلی تصاویر گرفته شده را به عهده داشت. مایکل رُف که از آغاز کاوش عضو هیئت بود، از سال ۱۹۷۰ عهده دار معاونت هیئت بوده و معمار اصلی کشفیات از سال ۱۹۷۳ به بعد است. روت استورناخ مسئول سفالینه ها و نیز تهیه فیلم ۱۶ میلیمتری از روند کاوش بود.

وجه تسمیه محوطه

دیوید استروناخ و مایکل رف در بخش مقدمه کتاب به بیان وجه تسمیه محوطه پرداختند: تپه در زبان فارسی برای نامیدن پشته ها و برآمدگی های طبیعی سطح زمین استفاده می شود. بخش دوم نام محوطه به نظر می رسد به مفهوم نوشیدن(نوش جان) باشد که به هنگام نوشیدن فرد دیگری گفته می شود. این عبارت ظاهراً با نام محوطه دیگر زاگرس مرکزی، یعنی «باباجان» ارتباط دارد. هر دوی این نام ها طنینی دوستانه دارند.

توصیف محوطه

در ادامه این توضیح آمده است: تپه نوشیجان با درنظر گرفتن قسمت های مختلف آن، حداکثر ۳۶.۸۴ متر ارتفاع دارد و رأس آن فضای نسبتاً محدودی را فراهم می سازد. سطح تپه به هنگام آغاز کاوش نسبتاً نرم و هموار بود. بر این سطح و در جنوب رأس تپه، گودالی منفرد و مصنوعی که احتمالاً توسط حفاران غیرمجاز ایجاد شده، دیده می شد. در نقاط دیگر تپه و در دامنه جنوبی، یک آبگذر با شیب تند و در دامنه شمالی یک آبگذر کوچک تر و در نقاط دیگر حفره های مربوط به حیوانات دیده می شدند.

ایجاد درگاه ثانویه ای در دیواره تالار ستون دار

استروناخ معبد مرکزی را بنای اصلی این محوطه می داند و ادمه می دهد: معبد مرکزی با طرح برج گونه خود در نقطه مرکزی تپه قرار داشت. بناهای بعدی شامل ساختمان غربی قدیمی که احتمالاً به عنوان دومین معبد ساخته شده، قلعه که به احتمال زیاد انبار مستحکمی را شکل می داد و بناهای شمالی که در شمال غربی معبد مرکزی قرار داشتند و بخشی از آنها ویران شده و به طور کامل کاوش نشده اند، می شوند. این بناها توسط حصار بیضوی شکلی که حداقل در ضلع جنوبی و غربی با فضاهای طاق دار مرتفع و عمیق مشخص می شود، محصور می شده است.

ساخت تالار ستون دار باعث شده تعداد زیادی از فضاهای طاق دار جنوبی مسدود شده و بناهای شمالی متروک شوند همچنین سبب مسدود شدن دسترسی اصلی بنای غربی قدیمی شده به گونه ای که سازندگان مجبور شده اند درگاه ثانویه ای برای این بنا، در دیواره تالار ستون دار ایجاد کنند.

کف جایگاه مقدس

فصل دوم کتاب «نوشیجان ۱: بناهای بزرگ دوره ماد» به توضیح معبد مرکزی می پردازد: کف جایگاه مقدس، متشکل از لایه نازک اندودی است که بافت آن بیشتر ماسه ای بوده و نیز کم و بیش ماسه ای رنگ است. سطح صخره ای تپه در نقاطی از این کف، به ویژه در جنوب آتشدان دیده می شود. علائم سوختگی و خاکستری در جانب جنوب غربی و جنوب شرقی آتشدان و همچنین بر سطح بخشی از کف که در گوشه جنوب غربی اتاق کشیده شده، کشف شد. یافته های کف اتاق به صورت قابل توجهی نادر هستند، با این حال قطعات سفال مکشوفه از این سطح نشان از حضور کوزه های مرغوب دو دسته دارند.

عملیات انباشت با درنظر گرفتن حفظ آتشدان

ادامه این فصل به کاوش های صورت گرفته در حیاط جنوبی می پردازد و ادامه می دهد: کاوش های صورت گرفته در حیاط جنوبی نشان داده که از داخل یکی یا شاید دو تا از فضاهای طاق دار جنوبی مقادیر زیادی قطعات خُرده سنگ به بالای محوطه منتقل شده و از آنجا ابتدا به راهرو ورودی معبد و در مرحله بعد از طریق شکاف ایجاد شده در بخش فوقانی نمای ورودی، به طبقه دوم و اتاق های داخلی معبد انتقال پیدا کرده است.

ظاهراً عملیات انباشت با درنظر گرفتن قسمت اساسی بنا، یعنی حفظ آتشدان آغاز شده است، به این منظور دیوار ثانویه ای پیرامون آتشدان ساخته می شود. وجود این دیوار محصورکننده ویژه، به صورت مؤثری به مجریان عملیات انباشت معبد اجازه می داده که تدابیر ویژه و جداگانه ای در مورد حفاظت آتشدان به کار گیرند و تمام گوشه جنوب غربی اتاق اصلی معبد را، قبل از اینکه عملیات انباشت سنگی در بخش های دیگر آغاز شود، تا ارتفاع حداقل ۸۰ سانتی متری پر کنند.

راه پله های مارپیچی شکل

استروناخ یکی دیگر از عناصر شاخص معماری تپه نوشیجان را راه پله های مارپیچی شکل می داند و مطرح می کند: یکی از این راه پله ها در معبد مرکزی، دیگری در بنای غربی قدیمی، سومی در قلعه و آخری در ناحیه شمالی کشف شده است. هر چند ابعاد راه پله ها متفاوت است اما از نظر طرح کلی تمامی راه پله های مارپیچی شکل در کل مشابه یکدیگرند. هر کدام از آنها در میان یک فضای مربع شکل و پیرامون یک جرز میانی شکل گرفته اند. پوشش راه پله ها با استفاده از قوس های خشتی که طاق های متوالی و پلکانی شکل را ایجاد کرده اند، صورت گرفته است. طرح متداول برای ساخت این پوشش ها استفاده از چهار ردیف قوس خشتی متقابل در یک سطح افقی است. ردیف بعدی قوس ها یک رج بالاتر قرار می گرفت.

دسترسی آسان به پشت بام همیشه یک اولویت مهم بوده است

در ادامه این بخش آمده است: در نوشیجان برای گردش و صعود راه پله های مارپیچی ظاهراً به موقعیت دسترسی به طبقه دوم بستگی داشت همچنین آشکار است که تمایلی وجود داشته تا مدخل ورودی راه پله تا حد امکان از درگاه بیرونی پیشخوان فاصله داشته باشد. برای معماران شرق نزدیک باستان، دسترسی آسان به پشت بام همیشه یک اولویت مهم بوده است، به ویژه در ارتباط با سقف های مسطح که نیازمند رسیدگی منظم به منظور ممانعت از نفوذ آب به داخل آن بودند.

نیش های تزئینی

فصل دهم این کتاب به کلیات معماری تپه نوشیجان می پردازد: از میان تزئینات مختلف دیواری که در نوشیجان دیده می شود، شاخص ترین آنها نیش هایی هستند که با ردیفی از خشت های آویخته مشخص می شوند. این نیش ها تنها در نمای داخلی و به عنوان عناصری با ابعاد قابل توجه و ظاهراً برای تزئین دیوارهایی که اهمیت ویژه داشتند، استفاده شده است.

در دیوار فرورفتگی های شمال غربی و شمال شرقی فضای اصلی معبد مرکزی و دقیقا در ارتفاع ۱.۱۰ متری سطح کف، مجموعه ای از نیش های تزئینی تعبیه شده است. طرح کلی تمام این نیش ها یکسان است که براساس آن بخش فوقانی هر نیش دو پله ای شده و هر پله به وسیله یک ردیف از خشت های آویخته سه تایی مشخص شده است.

اگر سیر تکاملی ساخت نیش های تزئینی را در نوشیجان درنظر بگیریم، متأخرترین آنها، شاخص ترین آنها هستند. در دیوار شرقی تالار ستون دار دو نیش عمیق و در هر کدام از دیوارهای متقابل شمالی و جنوبی چهار نیش مشابه کار شده است. متأسفانه نیش های دیوارهای شمالی و جنوبی ماندگاری مناسبی ندارند و از روی بقایای موجود تنها می توان دریافت که این نیش های عمیق مقطه چهار پله ای داشته و دقیقاً در پشت سر پشتبندهای نمای بیرونی واقع شده بودند.

طرح های بعلاوه شکل

در بخش دیگری از کلیات معماری این تپه باستانی به دیگر تزئینات دیواری پرداخته شده است: دومین تزئین فرورفته و مهم معماری نوشیجان، طرح های بعلاوه شکل است. این طرح در نقاط مهم دیوارهای داخلی و خارجی ظاهر می شود. در دیواره داخلی فضای اصلی معبد مرکزی و ۳.۵ متری سطح کف، چهار طرح فرورفته بعلاوه شکل ایجاد شده است. هر یک از این فرورفتگی ها در ۱.۲۰ متری بالای چهار نیش استاندارد معبد مرکزی قرار گرفته اند. از این رو، به نظر می رسد این دو عنصر تزئینی در ارتباط با یکدیگر قرار داشتند. در نمای خارجی معبد مرکزی و طرفین مدخل ایوان مانند و اصلی معبد نیز دو فرورفتگی بعلاوه شکل دیگر کار شده است.

منبع:ایسنا