قلعه جعفرآباد جاجرم، بقایای خانقاه قاجاری
شهرستان جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می‌شود. این شهرستان با مساحت ۳۶۵۴ کیلومتر دارای سه شهر، سه بخش، پنج دهستان و ۵۵ آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۳۶هزار و ۸۹۸ نفر برآورد گردیده است.
شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروان‌رو هماره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متاخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه‌های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکۀ راه‌های قدیم و متروک ماندن راه‌های کاروان‌رو و کاروانسراها به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به‌سرعت افول کرد.
قلعه جعفرآباد شامل یک قلعۀ خشت و گلی از دوره قاجار و بقایای یک بنای آجری مربوط به قرون ۴ تا ۶ هجری قمری است. بقایای بنای آجری به شکل یک تپه به ارتفاع حدود ۲ متر با انبوه قطعات آجر و مواد فرهنگی دوره سلجوقی و خوارزمشاهی در سطح است. در فاصله ۱۵۰ متری این بقایای این بنا، قلعه خشت و گلی معروف به قلعه جعفرآباد قرار دارد. به استناد محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس (ص. ۱۲۳)، قلعه جعفرآباد بقایای یک روستای بارو دار مربوط به دوره قاجار است که توسط جعفرقلی خان شادلو (وفات ۱۲۷۵ قمری)، از خوانین ایل شادلو در زمان ناصرالدین‌شاه در حوالی جربت در دشت جاجرم ساخته شده است. مطلع الشمس در باب این قلعه چنین نوشته است: «… دست راست راه در بالای تلی قریه جعفرآباد است که آن را جعفرقلی خان شادلو ساخته و حالا زیاده از پنجاه خانوار سکنه دارد و آب آن از نهری است که از رودخانه شوقان به این محل جاری نموده‌اند». این مجموعه تاریخی به دلیل شهرت قلعه جعفرآباد به همین نام معرفی شده است.
این مجموعه تاریخی متشکل از بقایای یک بنای منفرد آجری مربوط به سده‌های ۴ تا ۶ هجری و یک قلعه خشت و گلی در مجاورت آن از جمله آثار باارزش شهرستان جاجرم است. قلعه جعفرآباد از نوع قلعه‌های دشتی و مربوط به‌نظام زمین‌داری (ارباب‌ورعیتی) در دوره قاجار آباد بوده است که در دوره پهلوی متروک شده ولی بقایای بنای آجری که حالا به شکل یک پشته خاکی به ارتفاع حدود ۲ متر درآمده یک اثر دوره سلجوقی و خوارزمشاهی است. این مجموعه در فاصله ۲ کیلومتری جنوب جاده اصلی جاجرم به سنخواست و ۳ کیلومتری جنوب شرق روستای جربت قرار گرفته است.
از نظر معماری، شکل اصلی قلعه متشکل از یک فضای مستطیل منظم به ابعاد ۱۲۵ در ۱۵۰ متر است که بر بالای تپۀ خاکی بلندی به ارتفاع حدود ۱۰ متر در جهت شمالی‌جنوبی ساخته شده است. در اطراف قلعه خندقی وجود دارد که امروزه به دلیل تجمع آب باران و سیلاب در امتداد آن درختچه‌های گز به‌وفور رشد کرده است. در چهارگوش و میانه دیوارهای قلعه نُه برج مدور ساخته شده است: اینها عبارت‌اند از چهار برج در گوشه‌ها، یک برج در میانه باروی شرقی، یک برج در میانه باروی غربی، یک برج در میانه باروی شمالی و دو برج در میانه باروی جنوبی. دروازه قلعه در میانه باروی جنوبی قرار دارد که دو برج در طرفین آن ساخته شده است. قلعه با مصالح خشت و گل ساخته شده و به‌غیراز برج‌ها و اتاقک‌های نگهبانی طرفین دروازه سایر خانه‌ها و واحدهای مسکونی یا محل نگهداری احشام به‌کلی ویران شده و فقط داغ مختصری از آنها در کنار دیوارهای قلعه مشهود است. دیوارهای قلعه ۱۵۰ سانتی‌متر عرض دارند و از گل و چینه ساخته شده است. روش ساخت دیوار به نحوی است که دو دیوار گلی به قطر حدود ۵۰ سانتی‌متر کار شده و فاصله میان اینها را با خشت، قلوه‌سنگ و نخاله پرکرده‌اند. در ساخت برج‌ها، به‌ویژه برای احداث سقف ضربی و ایجاد فضاهای جانبی بیشتر از خشت استفاده شده که ابعاد خشت‌ها ۲۵ در ۲۵ در ۶ سانتی‌متر است. در تعدادی از خشت‌های برج میانی ضلع غربی اثر پنجه کشی با دست مشهود است که برای درگیری بهتر ملاط با خشت و هشت و گیر مناسب‌تر ایجاد شده است.
دروازه ورودی قلعه در میانه ضلع جنوبی ۳۱۰ سانتی‌متر عرض دارد. در طرفین دروازه دو برج به ارتفاع وجود دارد که در وضع موجود حدود ۹ متر از ارتفاع آنها باقی‌مانده است. بدنه برج‌های دروازه ورودی در قسمت فوقانی تزیینات خشتی دارد که به شکل یک ردیف چلیپا و نیم چلیپا محیط در دو نوار دندان‌موشی است. با وجود تخریب زیاد در قسمت بالای دیوارها، هنوز آثار وجود کنگره در بالای دیوارها مشهود است.
در طرفین برج‌های ورودی آثاری از پلکان آجری دیده می‌شود که به اتاقک‌های نگهبانی طرفین و به فضای داخلی برج‌ها راه پیدا می‌کند. فضای داخلی برج‌ها نیز پلان چلیپا دارد. در بدنه داخلی برج‌ها تیرکش یا نورگیرهای مربعی شکل کوچکی تعبیه شده است. برج‌های واقع در اضلاع چهارگانه و میانه باروها به‌صورت دو یا سه طبقه ساخته شده و سقف طبقات با خشت تاق پوشش ضربی دارد. فضای پایینی اغلب به‌عنوان انبار استفاده می‌شده و پلان مدور به قطر ۲۷۵ سانتی‌متر دارد. در بدنه این طبقه هشت روزن نورگیر وجود دارد. این فضای پایینی برج‌ها از طریق یک‌رشته پلکان مدور به طبقات بالا راه پیدا می‌کند. در بالاترین تراز، سقف برج‌ها تیرپوش بوده و امکان دیده‌بانی و مراقبت از اطراف از پسِ کنگره و جان‌پناه وجود داشته است. در این قسمت فوقانی، تیرکش هایی وجود داشته که در برج گوشه شمال غربی که سالم‌تر باقی‌مانده، ۱۲ تیرکش قابل‌مشاهده است.
علاوه بر دروازه اصلی قلعه، در باروی شمالی به فاصله ۲۳ متری از برج شمال شرقی یک بازشو به عرض ۹۰ سانتی‌متر با طاق قوسی شکل وجود دارد که باتوجه‌به ابعاد و موقعیت قرارگیری در پلان احتمالاً الحاق است.
در فاصله ۱۲۰ متری شمال شرق قلعه یک پشته کوتاه خاکی به ارتفاع حدود ۲ متر وجود دارد که در سطح آن مقدار زیادی پاره آجر پراکنده است. بررسی عکس‌های ماهواره‌ای و پیمایش میدانی نشان می‌دهد این بخش بقایای یک تک بنای آجری است که با محور شمال شرقی – جنوب غربی ساخته شده و دارای تزیینات گچی و آجری است. همچنین در فاصله ۱۵۰ متری شرق قلعه و در خارج از حدود خندق پشته کوتاه ۱ متری وجود دارد که در آن تعدادی چاله حفاری قاچاق وجود دارد. در اطراف این چاله‌ها تعدادی سفال مربوط به قرون اولیه اسلام از جمله سفال با لعاب شیری، سفال با لعاب سبز و سفال با نقش کنده زیر لعاب (اسگرافیاتو) وجود دارد که به قرون ۴-۶ هجری (سلجوقی و خوارزمشاهی) قابل تاریخ‌گذاری است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های این مجموعه الگوبرداری کامل از روستاهای ارباب رعیتی رایج در دوره قاجار و پیش از آن است. ساخت روستا در حصار مستحکم و برج و باروی واقع در بالای تپه امکان دفاع از روستا در برابر تهاجم و غارت را فراهم می‌کرده است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه، وجود تزیینات خشتی در قسمت بالای برج‌های ورودی به شکل یک ردیف چلیپا و نیم چلیپا محیط در دو نوار دندان‌موشی است که در قلعه‌های مشابه استان دیده نشده است.
قلعه جعفرآباد جاجرم به شماره ۳۳۱۳۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.