جنگل‌های هیرکانی یا جنگل‌های شمال ایران، نوار سبزی به درازای ۸۵۰ کیلومتر، پهنای ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر و مساحت یک‌میلیون و ۸۵۰هزار هکتار هستند که از سواحل جنوبی دریای کاسپین (آستارا در گیلان) شروع و تا دره گلی‌داغی در استان گلستان را پوشانده‌اند. نام این جنگل‌ها از نام قدیم گرگان که در گذشته هیرکان خوانده می‌شد برگرفته شده است.

وجود انباشت عظیم آب دریای کاسپین در شمال و رشته کوه البرز، بلندترین رشته کوه خاورمیانه، در جنوب که مانند دیواری در برابر رطوبت ناشی از دریای کاسپین ایستاده و مانع پیشرفت آن به نواحی فلات مرکزی ایران می‌شود، سبب بارش‌های فراوان در این منطقه شده و جنگل‌های انبوه هیرکانی را به وجود آورده است. گسترش عمودی جنگل‌های هیرکانی از ۲۸- متر در کرانه‌های دریای کاسپین تا مرز درختی در ارتفاع ۲۵۰۰ الی ۲۸۰۰ متر از سطح دریا بوده و میزان بارندگی در آن از خاور (۵۰۰ میلیمتر) به باختر (۲هزار میلیمتر) افزایش می‌یابد. تغییرات ارتفاعی زیاد در پهنای باریک ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر از کناره‌ی دریا تا مرز درختی و تغییرات بارشی از خاور تا باختر، سبب تنوع در شرایط اکولوژیکی و پیرو آن تنوع بی‌مانند در گونه‌های گیاهی و جانوری شده است.

جنگل‌های هیرکانی باقی‌مانده جنگل‌های پهن برگ خزان‌کننده از دوران سوم زمین‌شناسی (ترشیاری) هستند که فرآیند تکامل در آن‌ها از ۲۵ تا ۵۰میلیون سال پیش به شکل طبیعی و پیوسته تاکنون ادامه یافته است که این روند پایدار و پیوسته تکامل، در میان جنگل‌های پهن برگ خزان‌کننده در جهان بی‌همتا است. با توجه به این پیشینه طولانی تکامل، تنوع زیستی موجود در این جنگل‌ها یگانه بوده و بسیار بالاتر از اکوسیستم‌های مشابه ثبت شده در فهرست میراث جهانی است.

از جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان مادر جنگل‌های جوان اروپا و شمال آمریکا یاد می‌شود زیرا با پایان دوران یخبندان و از میان رفتن جنگل‌های اروپا و شمال آمریکا به سبب سرمای شدید، جنگل‌های هیرکانی با وجود اقلیم معتدل ناشی از وجود دریای کاسپین و رشته کوه‌های البرز به حیات خود ادامه داده و پس از پایان دوره یخبندان گونه‌های گیاهی از این جنگل‌ها به اروپا و شمال آمریکا گسترش یافت؛ امروزه بسیاری از گونه‌های گیاهی موجود در این جنگل‌ها به شکل سنگواره در اروپا یافت می‌شوند به همین سبب از این جنگل‌ها به عنوان «فسیل زنده» یا «موزه طبیعی» یاد می‌شود.

از گونه‌های درختی منحصربه‌فرد و فسیل هیرکانی باید به گونه انجیلی اشاره کرد که با رنگ‌های شاخص طبیعی خود در پاییز چشم‌اندازی ویژه به این جنگل‌های بی‌نظیر می‌بخشد. تنها منطقه پراکنش طبیعی این گونه کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین است.

با این که جنگل‌های هیرکانی درصد کمی از مساحت ایران را در بر می‌گیرند؛ اما بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاه آوندی در آن گزارش شده است که ۴۴ درصد از گیاهان آوندی ایران را تشکیل می‌دهد. هم چنین ۳۳۸ گونه (۷۷ درصد) از ۴۳۷ گونه گیاهان غیرآوندی ایران نیز در این ناحیه شناسایی شده است. در این جنگل‌ها بیش از ۲۸۰ گونه گیاهی بومی منطقه هیرکانی و حدود ۵۰۰ گونه بومی ایران گزارش شده است. حدود ۸۰ گونه درختی و ۵۰ گونه درختچه‌ای در این جنگل‌ها وجود دارد.

امروزه پستانداران مهمی جنگل‌های هیرکانی را پناهگاه خود قرار داده‌اند که از آن جمله باید به پلنگ ایرانی بز وحشی، گربه وحشی اشاره کرد که از پستانداران در معرض خطر فهرست IUCN هستند. باید گفت که گونه پلنگ موجود در جنگل‌های هیرکانی بزرگترین زیرگونه از این جنس بوده و ایران بزرگترین جمعیت این گونه در جهان را دارد؛ پارک جنگلی گلستان و منطقه البرز مرکزی از بهترین زیستگاه‌های این گونه جانوری است.

تا کنون ۵۸ گونه پستاندار از جمله ۱۸ گونه خفاش، بیش از ۱۸۰ گونه پرنده، ۳۱ گونه خزنده، ۹ گونه دوزیست و بیش از ۵۰ گونه از ماهیان آب شیرین از منطقه هیرکانی گزارش شده است؛ که با توجه به مساحت اندک آن نسبت به سطح کشور، تنوع زیستی بی‌مانندی را شامل می‌شود.

ثبت جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو به شکل ثبت سریالی (پیاپی) بوده است؛ به این شکل که تعداد ۱۲ سایت و ۱۵ لکه از خاور تا باختر این جنگل‌ها و از کناره دریا تا ارتفاعات برای ثبت در فهرست میراث طبیعی جهانی انتخاب شد. سایت‌های ثبت شده در فهرست میراث جهانی شامل پارک جنگلی گلستان (۱.۲)، جنگل ابر (۳ و ۴) مناطق حفاظت شده جهان نما (۵)، بولا (۶)، الیمستان (۷)، واز (۸ و ۹)، کجور (۱۰)، چهارباغ (۱۱) و اثر طبیعی ملی خشکه‌داران (۱۲)، مناطق حفاظت‌شده سیاهرود رودبار (۱۳)، گشت رودخان (۱۴) و لیسار (۱۵) هستند. مناطق حفاظت شده سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار با مساحتی بالغ بر ۵۸ هزار هکتار در استان گیلان قرار دارند.

سیاهرود رودبار

سیاهرود رودبار با مساحتی برابر ۲۷۰۹۴ هکتار، در استان گیلان در۳۰ کیلومتری جنوب شهر رشت قرار دارد و اثر طبیعی- ملی غار دُرفک مهمترین ارتفاع استان گیلان را به همراه گستره‌ای از اکوسیستم‌های جنگلی و کوهستانی در برگرفته است. بخش وسیعی از این محوطه (سایت) دارای شیب بیش از ۴۰ درصد است و دامنه تغییرات ارتفاعی آن از ۱۲۹ تا ۲۷۰۶ متر است.

اقلیم منطقه بسیار مرطوب تا مرطوب با میانگین بارندگی سالیانه ۱۲۶۷ میلیمتر است. سیمای ظاهری منطقه کوهستانی با زیستگاه‌های یگانه جنگلی، صخره‌ای، رودخانه‌ای و مرتعی بوده و یکی از مهمترین مناطق دارای تنوع زیستی بالا در استان گیلان است. گونه‌های درختی شاخص هیرکانی از جمله راش شرقی Fagus orientalis، شب خُسب، لِیلَکی، آزاد، اَنجیلی، شمشاد، توسکا به همراه گونه‌های مدیترانه‌ای مانند اُرس و زَربین از جمله ویژگی‌های‌های مهم این منطقه است. خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، گراز وحشی، مَرال، شوکا، شغال، روباه، خرگوش، کَل و بز، مار، کبک، بلدرچین، عقاب جنگلی، کرکس، شاهین، فاخته و قرقاول از جمله گونه‌های جانوری موجود در این منطقه هستند. پیرامون این محوطه (سایت) در غار دربند رشی، یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های تاریخ‌گذاری شده انسان در ایران شناسایی شده است که نشان‌دهنده حضور دراز مدت انسان در جنگل‌های هیرکانی است.

گشت رودخان

گشت رودخان با مساحت ۲۶هزار و ۵۵۶ هکتار در ۱۵ کیلومتری جنوب شهر فومن قرار داشته و محوطه تاریخی قلعه رودخان نیز در حریم این محوطه (سایت) قرار دارد. این محوطه (سایت) کوهستانی همراه با رویشگاه‌های جنگلی، مرتعی، بیشه‌زار و مرتعی مشجر است که بخش وسیعی از آن دارای شیب بیش از ۴۵ درصد است. دامنه تغییرات ارتفاعی محوطه (سایت) از ۱۱۶ تا ۲۸۳۹ متر است. این منطقه یکی از مرطوب‌ترین مناطق جنگل‌های هیرکانی با بارندگی بیش از ۱۵۰۰ میلیمتر در سال است که تمام دامنه‌های ارتفاعی از جلگه تا کوهستان را در بر می‌گیرد و یکی از مهمترین مناطق دارای تنوع زیستی بالا در استان گیلان نیز است.

تراکم بالای سرخس‌ها، خزه‌ها و گیاهان بالا رونده از کف جنگل تا بالای تاج پوشش درختان به سبب رطوبت بالا یکی از ویژگی‌های‌های این محوطه (سایت) به شمار می‌رود. هم چنین این محوطه (سایت) تنها سایت دارای گونه شاه بلوط (Castanea sativa) در میان سایت‌های ثبت شده هیرکانی است. خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، خوک وحشی، مَرال، شوکا، شغال، روباه، خرگوش، کَل و بز، مار، کَبک، بلدرچین، عقاب جنگلی، کرکس، شاهین، فاخته و قرقاول از گونه‌های جانوری موجود در این منطقه هستند.

لیسار

لیسار شمالی‌ترین محوطه (سایت) جنگل‌های هیرکانی، ثبت شده در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو، با مساحتی بیش از ۴۸۸۴ هکتار در محدوده سیاسی استان گیلان و در۱۰ کیلومتری شمال شهر تالش واقع شده و به سبب وجود حیات وحش ارزشمند و چشم‌اندازهای یگانه و جنگل‌های انبوه راش و اَنجیلی و بلوط بسیار دارای اهمیت است. این محوطه (سایت) کوهستانی جنگلی است و بیشتر اراضی را کوه‌ها تشکیل می‌دهند. تغییرات ارتفاعی منطقه میان ۶۰۰ تا ۱۸۰۰ متر بوده و دارای اقلیم مرطوب و خیلی مرطوب با میانگین بارندگی ۱۲۰۱ میلیمتر است.

پوشش گیاهی در این منطقه به سبب شرایط آب و هوایی مناسب بسیار متنوع بوده و یکی از مهمترین جوامع راش و بلوط-انجیلی باختر جنگل‌های هیرکانی را در آن می‌بینیم. از گونه‌های شاخص پستاندار منطقه باید به مرال، بز و پا زن، گوسفند وحشی، شوکا، پلنگ ایرانی اشاره کرد. افزون بر پستانداران، پرندگان موجود در منطقه نیز دارای اهمیت هستند که در این خصوص باید به کبک دَری، زیر آبروَک، عقاب طلایی و هُما اشاره کرد.

تاریخچه حضور انسان در منطقه هیرکانی بر اساس آخرین کاوش‌های باستان‌شناسی و زمین‌شناسی انجام شده به دوره پارینه‌سنگی باز می‌گردد. ابزارهای متعلق به این دوره شامل برخی دست ساخت‌های سنگی و بقایای جانوری مانند استخوان و دندان، از غار دربندرشی در نزدیکی سایت سیاهرود رودبار، در استان گیلان یافت شده است. بر اساس آخرین پژوهش‌ها این غار بیش از ۲۰۰ هزار سال پیش مسکن شکارچیان دوره سنگ بوده‌است. غار دربند قدیمی‌ترین سکونتگاه تاریخ‌گذاری شده انسان در ایران است. پیش از ورود آریایی‌ها به فلات ایران، اقوام باستانی دیگری در کناره‌های جنوبی دریای کاسپین حضور داشتند که از آن جمله باید به آماردها، گِل‌ها، کادوسیان (در گیلان امروزی)، تپوری‌ها در مناطق کوهستانی (مازندران امروزی) و وِرکان‌ها (در گلستان امروزی) اشاره کرد؛ که از بومیان این منطقه به شمار می‌رفتند. تمدن پیشرفته مارلیک از بقایای مردمان باستانی ساکن کرانه جنوبی دریای کاسپین در استان گیلان است.

از دهه ۱۹۵۰ میلادی تاکنون مساحت جنگل‌های هیرکانی از حدود ۲۷۵۰۰۰۰ هکتار به ۱۸۵۰۰۰۰ هکتار کاهش یافته است که دلیل این کاهش به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ شرایط اقلیمی معتدل و خاک حاصلخیز، بسیاری را از سایر مناطق بیابانی و خشک ایران به این منطقه کشانده است. افزون بر این در تمامی تعطیلات جمعیت بسیاری از مناطق گوناگون به این خطه سفر می‌کنند که بازتاب ناگواری بر طبیعت آن دارد (برای نمونه تولید زباله در این منطقه تا سه برابر در تعطیلات افزایش می‌یابد). تمرکز صنایع و شهرسازی در مناطق پست و دره‌ها نیز سبب افزایش جمعیت شده است (مرکز آمار ایران جمعیت سه استان شمالی را حدود ۷ میلیون نفر برآورد کرده که ۷/۸ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد).

جنگل‌های شمال تنها جنگل‌های تجاری ایران و انباشت تولید چوب هستند که این امر در تخریب آن‌ها بسیار موثر بوده است. دامداری و چرای بیش از حد دام در مناطق جنگلی، آتش‎سوزی عمدی به ویژه در جنگل‌های مناطق خشک‌تر نیز از دیگر اسباب از میان رفتن جنگل‌ها است. نیاز به خطوط حمل و نقل برای جابجایی مسافران و ساکنان این منطقه نیز سبب از میان رفتن سطح وسیعی از جنگل‌های بکر و دست نخورده، و تکه تکه شدن زیستگاه‌ها طی سالیان شده است. سدسازی، ویلاسازی، هجوم گونه‌های بیگانه، برداشت بی‌رویه چوب و گیاهان دارویی، شکار غیرقانونی، زباله، تغییر کاربری، آلودگی آب‌ها، آفات و بیماری‌ها نیز از جمله تهدیدات این جنگل‌های بی‌نظیر به شمار می‌روند.

با این حال با وجود تهدیدات بسیار، در شیب‌های تند و غیرقابل دسترس و ارتفاعات بالا، بخش‌های وسیعی از جنگل‌های هیرکانی همچنان روند تکامل طبیعی خود را می‌پیمایند و ما را بر آن می‌دارند که در حفاظت از این گنجینه ارزشمند باستانی بکوشیم. ساماندهی دام و دامدار، توانمندسازی روستاییان، عدم ساخت و ساز در محوطه‌های جنگلی، آموزش و افزایش آگاهی‌های همگانی در مورد جنگل و ارزش‌های وابسته به آن، ساماندهی زباله و بازیافت پسماندها، گردشگری پایدار و آموزش راهنمایان گردشگری بر پایه‌ی اصول طبیعت‌گردی از راهکارهای مقابله با تخریب بیشتر این جنگل‌های باستانی است.

جنگل‌های هیرکانی در تاریخ ۱۴ تیرماه سال ۱۳۹۸ برابر با ۱۰ جولای ۲۰۱۹، در چهل و سومین گردهم‌آیی جهانی یونسکو در کشور آذربایجان، باکو، به عنوان دومین میراث طبیعی ایران، بر اساس معیار، به شماره ۱۵۸۴، در فهرست میراث جهانی طبیعی یونسکو ثبت شده است.

منبع:میراث آریا