آشنایی با خانه یزدان پناه – قم
خانه یزدان پناه واقع در محله‌های باغ پنبه شهر قم قرار دارد و متعلق به اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی است.
این بنا نزدیک بازار کهنه قدیمی‌ترین محل داد و ستد شهر است و تا اواخر نیز کاربری مسکونی داشته و به دلایل عدم مراقبت صحیح در حفظ اصولی آن دچار اسیب‌هایی شده است. با توجه به فرم ساختمانی مصالح به کار رفته و کسب اطلاعات از مالکین آن بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش و با قدمتی نزدیک به 120 سال متعلق به اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی است.
عمارت یزدان پناه در قم دارای معماری برجسته ایرانی است، اما با بی‌مهری شهروندان قمی و مسافران روبروست و تعداد کمی از مردم از وجود چنین بنای تاریخی در قم خبر دارند.
در مجموع بناهای تاریخی این شهر یادآور دوران‌های متفاوتی است و در معماری شهرسازی قدیمی در کنار این بناهای مهم و بزرگ خانه‌هایی قدیمی این شهر نیز معرف خانه‌های سنتی و قدیمی است.
کل مساحت بنا ۸۸۴.۵ متر مربع است که ۹۲۸ متر مربع ان زیربنا است، علاوه بر سرویس‌های بهداشتی این بنا دارای 10 اتاق بوده که سه تا از اتاق‌های جنوب غربی به همسایه مجاور در گذشته واگذار شده است.
عمارت یزدان پناه خانه‌ای چهار فصل
جهت‌گیری خانه‌های ایرانی، یکی از مسائل مهم مربوط به شهرسازی بوده و آن جهت قرارگیری خانه است و این مربوط به آب و هوا، طرز تابش آفتاب، جهت وزش (باد مطبوع،طوفان، گرد باد و غیره…) و مکان قرارگیری و جنس زمین است و معماران ایرانی برای این کار از شکل شش ضلعی استفاده می‌کرده‌اند.
نحوه چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است.
در اتاق‌های زمستان‌نشین برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره‌های آن ارسی‌های بزرگ است و سطح ارتفاع اتاق در این ضلع کوتاه‌تر بوده تا هوای اتاق زود‌تر گرم شود.
سطح ارتفاع اتاق‌ها درضلع جنوبی ساختمان بلند‌تر است تا هوا درون اتاق دیر‌تر گرم شود و هوای گرم به سطح بالا صعود کند و یک پنجره نیز در نزدیک سقف وجود دارد که هوای گرم از اتاق خارج شود تا فضای نشستن که نزدیک به کف زمین است خنک‌تر باشد.
از مجموع هفت اتاقی که در حال حاضر باقی مانده سه اتاق ان نسبتا بزرگ است و شاخص‌ترین بخش خانه پنج دری جبه غربی است با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سر ستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری شده است.
به علاوه سه دری‌های جبهه شمالی جنوبی با ستون‌های سنگی شکیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو جبهه از قسمت‌های با اهمیت این خانه است.
راهروهای پیچ در پیچ، مانع دید افراد غریبه به داخل خانه
اغلب خانه‌ها به خصوص خانه‌های مجلل دارای سردر یا درگاه بوده‌اند. معمولا دیوارهای بیرونی کاه گلی بوده و فقط سردر مجلل ساخته می‌شده است. سکوهای کناری پاخوره نام داشتند و برای کسانی که با صاحب خانه کار داشته، ولی لازم نبوده وارد خانه شوند و همین‌طور پاتوقی برای صاحب خانه یا پسر خانه نیز بوده است.
بعد از سردر وارد هشت یا هشتی یا کرباس می‌شود. این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می‌شده است.
برای وارد شدن به فضا‌های مختلف خانه از جمله مهمانی و اندرونی می‌بایست از راهروهای پر پیچ و خم عبور کنند. راهروهای پیچ در پیچ خانه را دالان می‌گفتند.
حیاط یا میانسرا، در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش افتاب و نورخورشید بهترین استفاده را برای یورت‌های گرداگرد خود کسب و تامین می‌کند.
در صورتی که جهت گیری یاد شده با مسیر باد و سمت طوفانهای شن یا محل استقرار کوه بست به ابادی سازگار نباشد، میانسرا به جنوب غربی متمایل می‌شود.
نورگیری اتاق‌ها بستگی به نوع آن متفاوت بوده است، بعضی از اتاق‌ها که مطلقا آفتاب به آنجا نمی‌تابید و نور کم داشت روشندانی در بالای آن می‌گذاشتند.
اتاق‌های عمارت یزدان پناه به یکدیگر راه دارد
سه دری، نام اتاق خواب بوده است و پنج دری به عنوان اتاق مهمانی بوده که در خانه های با نظام خرده پیمودن عملکرد اتاق نشیمن را داشته است.
اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یک به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند، اما میان آن‌ها در چوبی کار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود.
در خانه یزدان پناه مانند دیگر خانه‌های اقلیم گرم و خشک اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف پذیر باعث شده که تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یکدیگر راه یابند و این امر موجب می‌شود اتاق‌ها با یکدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند.
در شمال خانه اتاق زمستان نشین یا تهرانی جای داشته است؛این قسمت آفتاب گیر و بزرگترین اتاق زمستانی بوده است و این فضا در محلی قرار می‌گرفته که به اتاق مهمان نزدیک باشد و نقشه آن بنا بر نقشه کلی خانه قابل تغییر بوده است.
به گفته اهالی در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یکدیگر متصل می‌کردند.
نورگیرها جزء لاینفک خانه‌ها در قم
نورگیرها از سقف یکی دیگر از کارها برای جلوگیری از تابش مستقیم افتاب به بعضی از فضاها‌ست.
در قدیمی‌ترین خانه‌ها چه خانه‌های بزرگ اشرافی و چه خانه‌های کوچک روستایی و شهری بخشی از نور سقف گرفته می‌شد.
این نوع نورگیری همراه با رنگ ملایم دیوار سقف اتاق‌ها آرامش خانه شامل فضا‌های مختلفی شده که نسبت به نوع خانه و به عبارت دیگر ساده بودن فضاها استفاده از پیمودن بزرگ و کوچک و خرده پیمودن در ساخت خانه‌ها تغییر می‌کرده است.
خانه قدیمی یزدان پناه در خیابان ۱۹ دی، انتهای کوچه ۱۱ پلاک ۱۵ واقع شده است.