آن زمان که معماران با تیشه‌های سنگی و آهنی دل کوه‌ها را می‌شکافتند تا سرپناهی برای مردم بسازند و آن‌ها را از آسیب‌های طبیعی، انسانی و حیوانی حفاظت کنند، تصور نمی‌کردند روزی می‌رسد که دستکندهایشان به آثار تاریخی منحصربه‌فردی تبدیل شود که قابلیت ثبت در فهرست جهانی را هم داشته باشد.

دستکندهایی که هر یک نشان از خلاقیت معماران دوره‌ای مختلف تاریخی در فارس دارد. اینجا شهر باستانی خرمی است، منطقه‌ای مملو از دستکندهایی با پیشینه هزارو ۸۰۰ ساله در نزدیکی صفا شهر واقع در شهرستان خرمبید. دستکندها نوع خاصی از معماری است که حداکثر استفاده از ابزار طبیعی در آن دیده می‌شود.

در این نوع معماری در دل کوه داخل سنگ‌ها به عمق ده‌ها متر و در ارتفاعات مختلف حفاری می‌شود و به کاربری‌های متنوع اختصاص پیدا می‌کند، این نوع معماری بیشترین همخوانی را با عناصر طبیعی مانند زلزله و آب و هوا دارد.

عموما دستکندها کاربری مسکونی داشتند اما آن‌چه که دستکندهای خرمی را از دیگر دستکندها متمایز می‌کند کاربری‌های دیگر است. برای نمونه می‌توان به دستکند هایی در این منطقه اشاره کرد که کاربری ذخیره گاهی، تدفینی، دامی و دامپروری همچنین دفاعی داشته‌اند. قدیمی‌ترین این دستکندها هم به دوره ساسانیان بر می‌گردد.

تنها کافی است وارد یکی از این دستکند ها شوید تا هنر معماران را ببینید، از ستون‌های تراش خورده، اتاق‌های تودرتو با طاقچه‌ها و پنجره‌های نور گیر گرفته تا سالن‌هایی بزرگ و دو طبقه که حتی عمقشان به ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر هم می‌رسد.

پژوهشگر حوزه دستکند و مدیر انجمن آثار و مفاخر شمال فارس معتقداست: سالانه تعداد زیادی دستکند در این منطقه تاریخی در اثر فعالیت‌های عمرانی کشف می‌شود و در حال حاضر تعداد این دستکند ها به بیش از ۴ هزار سازه رسیده است.

جابر حیدری‌فرد با بیان این‌که مهم‌ترین چالشی که هم اکنون دستکندهای خرمی با آن مواجه‌اند حفاظت از آن‌هاست، گفت: متأسفانه در هفته اخیر بخشی از دستکندها تخریب شد که باید به صورت اضطراری برای آن‌ها چاره‌ای اندیشید.

وی ادامه داد: با این‌که طبق مصوبه و ضوابط میراث فرهنگی این آثار نباید تخریب شوند و آسیب ببینند اما گویا مالک به تخریب بخشی از مجموعه دستکندها اقدام کرده است هر چند که مسولان مربوطه هم پای کار بودند ک تخریب نشود اما قسمت‌هایی از این مجموعه جدیدا تخریب شد.

حیدری‌فرد با اشاره به این‌که در تمامی منطقه شهر خرمی این دستکندها دیده می‌شود، افزود: در قسمت‌هایی از این منطقه و درست بالای یک تپه باستانی بیش از ۶۰ دستکند با کاربری‌های متفاوت شناسایی شده است.

به گفته این فارس شناس و پژوهشگر دستکندهای خرمی در دل سنگ‌های سخت که در گویش بومی فارس به‌آن‌ها (کرشک) می‌گویند ساخته و ایجاد می‌شده است.

حیدری فرد اضافه کرد: استحکام این دستکندها به حدی است که برای نفوذ در آن‌ها روزها زمان نیاز بوده است.

او با اشاره به این‌که امنیت، مقاوم بودن در برابر سیل و زلزله در این مجموعه دستکندها دیده می‌شود، گفت: با بررسی‌های انجام شده بر روی سفاینه‌های یافت شده در این دستکندها قدمت برخی از آن‌ها به هزاره‌های ۳ و ۴ قبل از میلاد می‌رسد همچنین قدمت برخی از این دستکندها به دوره ساسانیان و اسلامی هم برمی‌گردد.

وی در ادامه این گفت‌وگو با اشاره به این‌که پایگاه حفاظت مردمی دستکندهای خرمی تاسیس شده است، افزود: این منطقه قابلیت جهانی شدن را دارد حتی می‌توان این دستکندها را به عنوان یک شهر ملی دستکند ثبت کنیم چرا که از نظر تعداد وتنوع در نوع خود بی‌نظیر است و هنوز در خرمی پیرمردهایی هستند که می‌تواند چنین بناهایی را بسازند.

این دستکندها می‌تواند برای گردشگران داخلی و خارجی بسیار جذاب و دیدنی باشد و با برنامه‌ریزی‌های مدون می‌توان شرایطی ایجاد کرد که یکی از قطب‌های جدید گردشگری در ایام بعد از کرونا به شمار آید.

مهر نوشت، در این مسیر حفاظت و مراقبت از این سازه‌ها بسیار ضروری است و در مرحله دوم معرفی و ایجاد زیرساخت‌هایی برای گردشگر پذیر شدن منطقه می‌تواند قطب جدیدی را برای حوزه توریسم در استان فارس به ارمغان آورد.

منبع:اسکان