در بیشتر مواقع وقتی نام از مجموعه‌های دستکند بخصوص مجموعه‌های دستکند زیرزمین برده می‌شود به یاد نوش‌آباد، شهر تاریخی حریره کیش و… می‌افتیم. اما قطعا ایران مملو از شگفتی‌هایی‌ست که تاکنون ندیده و نشده‌ایم. در این میان رمز و رازهایی وجود دارد که دانستن آن برایمان جذاب خواهد بود.

علی خاکسار، سرپرست هیات‌های کاوش دستکندهای همدان و مدیر پایگاه میراث ملی سامن و ارزانفود با اشاره به فعالیت‌هایی که در این مجموعه زیرزمینی و دستکند انجام شده است، گفت: پس از گذشت چندین سال وقفه و اعتبارات اندکی که به مجموعه دستکندهای سامن و ارزانفود اختصاص پیدا می‌کرد، بالاخره در سال ۱۳۹۹ اعتبارات نسبتا خوب و مناسبی به این مجموعه دستکندها تخصیص یافت. با دریافت این اعتبارات موفق شدیم تا کارهای مرمت و ساماندهی این دستکندها انجام دهیم و امیدوار هستیم در سال جاری هر دو مجموعه به عنوان سایت‌های گردشگری افتتاح و بازگشایی شوند.

به گفته او، مجموعه دستکند سامن یک مجموعه کوچک زیرزمینی است که در زیر شهری به نام سامن در جنوب شهر ملایر استان همدان قرار دارد. این مجموعه دستکند در سال ۱۳۸۴ کشف و از همان زمان کارهای ساماندهی آن آغاز شد. اولین فصل کاوش در سال ۸۷ انجام و پس از آن پنج فصل دیگر کاوش و اقدامات پژوهشی در این مجموعه دستکند زیرزمینی انجام شد در واقع می‌توان گفت تاکنون شش فصل کاوش در مجموعه دستکند زیرزمینی سامن انجام شده است. نتیجه این کاوش‌ها دستیابی به مجموعه فضاهای بسیار گسترده‌ای است که در سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده‌اند و تمام این مجموعه زیر بستر شهری و معابر و ساختمان‌های اداری شهر سامن قرار دارد.

خاکسار افزود: یکی از ویژگی‌های این شهر علاوه بر آنکه در دل سنگ گرانیت که یکی از سخت‌ترین سنگ‌های موجود است ساخته شده و می‌توان از آن به عنوان یکی از شاهکارهای معماری شهرهای زیرزمینی یادکرد، وجود اسکلت‌های انسانی در فضاهای اتاق‌ها است. در واقع می‌توان گفت شاهد تدفین‌های متعدد و مکرر در اتاق‌ها و فضاهای مجموعه دستکند سامن هستیم. از اینرو کارهای پژوهشی با وسواس بسیار زیاد انجام شد و سعی کردیم مدارک باستان‌شناسی حفظ و مستند شود. کارهای مطالعاتی بر روی تمام بخش‌ها از اشیا و اسکلت‌ها گرفته تا مواد فرهنگی منقول انجام و مستند شد. همچنین کار مرمت و ساماندهی اسکلت‌ها جهت حفاظت از آن‌ها انجام شده است. اکنون در بافت‌های یونولیتی نگهداری می‌شوند تا بعد از مرمت و ساماندهی فضاها و آماده‌سازی آن‌ها اسکلت‌ها مجدداً به سایت بازگردانده و چیدمان شوند در نهایت مجموعه سامن تبدیل به سایت موزه خواهد شد.

این باستان‌شناس خاطرنشان کرد: از آنجایی که مجموعه دستکند سامن در زیر یک شهر قرار دارد که اکنون دارای سکنه و فعال است از این رو با محدودیت‌هایی برای ایجاد ورودی و خروجی آن روبه رو بودیم از این رو در سال ۱۳۹۸ ساختمانی متروکه را خریداری کردیم که تبدیل به ورودی مجموعه شهر زیرزمینی سامن شد. بعد از بازدید از آنجایی که فضا محدود است و امکان ورود و خروج از یک در وجود ندارد، درحال ساماندهی مسیری برای خروج بازدیدکنندگان هستیم. مرمت ساختار معماری، نورپردازی انجام شده و به محض طراحی خروجی و ویترین‌ها برای نمایش اشیاء و پوشش دهی اسکلت‌ها، این مجموعه به روی بازدیدکنندگان و گردشگران بازگشایی خواهد شد و تبدیل به نخستین سایت موزه دستکند زیرزمینی استان همدان می‌شود.

او با اشاره به آن‌که برای آنکه بین باستان‌شناسان و مردم شهر سامن تعارضی پیش نیاید، درحال حاضر تنها فضاهایی که زیر معابر بود کاوش شده است، یادآور شد: در آینده قطعا اتفاقاتی خواهد افتاد که بتوانیم فضاهایی را خریداری و آزادسازی کنیم. درحال حاضر ۵ هکتار فضای دستکند زیرزمینی شناسایی شده که می‌توان گفت زیر بافت مرکزی شهر قرار دارد. احتمالا بخشی از این شهر در زیر خانه مردم قرار گرفته باشد. حتی برخی از خانه‌ها به برخی از اتاق‌های این دستکند زیرزمینی دسترسی دارند و اکنون به عنوان زاغه یا انباری استفاده می‌شود.

خاکسار درخصوص تدفین‌هایی که در مجموعه دستکند زیرزمینی سامن بدست آمده است، گفت: سال ۸۷ در دومین فصل پژوهشی به اسکلت‌ها برخوردیم و دیدیم که برخی از استخوان‌ها به صورت توده استخوانی و روی هم در گوشه اتاق انباشته شده بودند. برخی از استخوان‌ها نیز حالت تدفین داشتند و اسکلت به صورت چمباتمه‌ای یا طاق باز بدون آنکه جابه جا شده باشد، در اتاق‌ها قرار داشتند. این یافته‌ها نشان می‌داد که این مجموعه یک دوره طولانی احتمالا اشکانی-ساسانی مربوط به افراد غیر مسلمان شاید هم تا اوایل دوره اسلامی، مورد استفاده بوده و باتوجه به تدفین‌های انجام شده احتمالا جنبه آیینی داشته است. حتا استخوان‌های متوفا‌های قدیمی در گوشه اتاق جمع‌آوری و تدفین جدید انجام می‌شده است. در یکی از اتاق‌ها ۱۱ نفر و در یکی دیگر ۸ تدفین شناسایی شده است.

به گفته او، از فرد ۷۰ تا نوجوان ۱۲ساله و حتا کودک و نوزاد در میان تدفین‌ها دیده شده است و زن و مرد در میان آن‌ها بوده. در سامن با کلونی از اتاق‌ها در کنار هم روبه رو هستیم که با راهروهایی با عرض کم در حدود ۷۰ سانتی متر با یکدیگر ارتباط دارند. حتا یک قنات شناسایی شده که همچنان آب دارد و در آن زمان نیز آب در اختیار آن‌ها بوده. قدیمی‌ترین مواد فرهنگی که در این مجموعه بدست آوردیم مربوط به دوره اشکانیان است. معتقد هستیم این تدفین‌ها اشکانی هستند و قطعا ایجاد چنین فضایی به اعتقادات مذهبی با پشتوانه حکومتی بازمی‌گردد. احتمال می‌دهیم که در ابتدا کاربری اعتقادی داشته و از این فضاها به عنوان گوردخمه استفاده کرده‌اند در دوره‌های بعد که به دوره ساسانی و اوایل اسلامی می‌رسد از این فضاها به عنوان پناهگاه استفاده شده.

این باستان‌شناس تصریح کرد: اشیاء متنوعی از دوره‌های مختلف تا ایلخانیان و تیموریان حتا صفوی و قاجار بدست آوردیم که نشان می‌دهد از این مجموعه به کرات استفاده شده. اما اینگونه به نظر می‌رسد که به دلیل تقدس مکان، حتا در دوره‌های بعد پاکسازی کامل صورت نگرفته و اشیاء و تدفین‌ها سر جای خود هستند.

او در ادامه به ارزانفود به عنوان مجموعه دستکند دیگری یاد کرد که در شهرستان همدان قرار دارد و گفت: این مکان در سال۱۳۸۹ توسط حفاران معدن کشف شد که البته با برخی از شیطنت‌ها و حضور آن‌ها در فضاها نیز روبه رو شدیم. در نهایت شورای محل مطلع و موضوع را به میراث‌فرهنگی اطلاع داد. همان سال مجوز کاوش صادر شد که در نهایت چهار فصل کاوش انجام و منجر به شناسایی مجموعه‌ای بسیار گسترده شد. از آنجایی که این مجموعه در بیابان بود از این رو توانستیم فضای زیادی را کاوش کنیم. درنهایت در هشت نقطه تپه کاوش و حدود ۹۰ اتاق شناسایی شده که به صورت دستکند در بستر سنگ شیست بود.

او با اشاره به تفاوت‌هایی که ارزانفود با سامن دارد، گفت: در ارزانفود با یک مجموعه بسیار فشرده روبه رو هستیم. به طور مثال در بخشی از ارزانفود با ۳۰ اتاق روبه رو شدیم که ورودی یا خروجی‌های متعدد به سطح تپه دارد. البته تدفین هم پیدا نکردیم. هرچند که مباحث اعتقادی مذهبی یکی از فرضیات ما درخصوص این مجموعه دستکند است اما احتمال بیشتر را منوط به پناهگاه بودن آن می‌دانیم. شواهدی از دوره‌های تاریخی مختلف در این مجموعه بدست آمده اما شواهد دوره اسلامی بسیار قوی است.

ایلنا نوشت، خاکسار ادامه داد: در کشفیات اولیه با سکوهای لبه دار شبیه آخور روبه رو شدیم که احتمال می‌دادیم برای نگهداری احشام استفاده شود. اما با پیشروی کاوش‌ها متوجه شدیم چنین چیزی نیست و هیچگونه شواهدی از وجود فضولات حیوانی پیدا نکردیم. حتا اشیاء آشپزخانه و ظروف زندگی در تنوع بالا از دوره‌های مختلف بدست آمد که نشان از استقرار در دوره‌های مختلف داشت. اما از نظر ساختار با جزییاتی روبه رو شدیم که درهیچ سایتی مشاهده نکرده‌ام. به طور مثال با یک سری قلاب‌ها روبه‌رو شدیم که از سنگ بستر تراشیده شده بودند و کاربردی بوده‌اند و این احتمال رامی‌دهیم که چیزی به آن‌ها می‌بستند. این قلاب‌ها در تمام اتاق‌ها به تعداد خیلی زیاد وجود دارد. اگر بگوییم با کاوش یک دهم تپه و کشف حدود ۱۰۰ اتاق هنوز دلیلی برای وجود و تراشیدن این تعداد قلاب بدست نیاورده‌ایم و هنوز نمی‌دانیم کاربرد آن‌ها چه بوده. حتا احتمال آنرا دادیم که زندانیان را می‌بستند یا احشام و حیوانات را که امکانش نیست. حتا احتمال دادیم که کارگاه تولیدی بوده و برای بستن ظروف استفاده می‌شدند که آن‌هم رد شده است. درواقع تمام فرضیات مطرح شده را نمی‌توان اثبات کرد و یک ساختار معماگونه دارد.