«دُم‌دُم سحری»؛ نوای بیداری روزه‌داران با ادعیه و اشعار مذهبی
آیین نمایش «دُم‌دُم سحری» از کهن‌ترین آیین‌های مردمان جنوب کشور به‌ویژه بوشهر است که در آن نمایشگران هنگام سحر مردم را با نوای موسیقی، اشعار و ادعیه‌های مذهبی برای انجام فرایض سحرگاهی و نشستن پای سفره سحر آگاه می‌کردند.
تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری از رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با (۱۴۴۲ قمری) دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان سراسر جهان روزه خود را در سایه ویروس لجوج، سمج و مرگ‌بار کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهم‌ترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی، فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم و از آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند خود رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
پس در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
تجلی مناسک سحرگاهی در آیین «دُم دُم سحری»
یکی از متفاوت‌ترین نمایش‌های آیینی ماه مبارک رمضان در اقلیم و جغرافیای متنوع و گسترده سرزمین مان ایران را در بوشهر شاهد هستیم، جایی که آیین دُم دُم سحری از جمله آیین‌های نمایشی جهت بیدار کردن روزه داران برای برپایی مناسک راز و نیازهای سحرگاهی اجرا می شود.
آیین دُم دُم سحری که امروزه با نوای دمام نوازان جنوبی، حال و هوایی متفاوت به لحظات پیش اذان صبح و برپایی مناسک سحر می دهد؛ در زمان‌های دور بدون نوازندگان دمام اجرا می شد. زیرا در آن سال‌ها بوشهر شهر کوچکی بود و معماری خانه‌های این شهر اغلب از چوب و خشت شکل گرفته بود.
سحری خوانان دُم دُم سحری که با اشعار و ادعیه های مذهبی ساعتی مانده به سحر وظیفه بیدار کردن روزه داران را برعهده داشتند در کوی و برزن به راه می افتادند و بر در هر خانه ای که می‌رسیدند با دق الباب کردن، صاحب آن خانه را بیدار می کردند، اما بعد از توسعه معماری در شهرهای ایران از جمله بوشهر و تبدیل شدن مصالح سنتی به آهن و آجر، آرام آرام برای آنکه صدای دُم دُم سحری خوانان به صاحبان خانه برسد، ساز دمام و همراهی موسیقی با نوای خوش اجراکنندگان این آیین به این رفتار آیینی و نمایشی افزوده شد.
«دُم دُم» به معنای «دَم» و «دُم دُم سحری» به معنای «دَم سحر» است. در این آیین نمایشی گروه‌های چهار نفر در مناطق مختلف روستا و قریه به راه می افتادند و با اشعار و نواهای مذهبی نزدیک شدن به ساعات سحرگاهی را به روزه داران اعلام می‌کرد و علاوه بر بیدار کردن آنها با اشعار و ادعیه‌ها و نوای دمام مومنان روزه دار را به دعا و نیایش به درگاه الهی در ساعات سحرگاهی دعوت می کردند.
نواها و اشعاری که در این آیین به گوش می رسد شامل چنین عباراتی است: «محمد یا رسول الله، علیاً یا ولی الله، السلام السلام یا شهر رمضان یا شهر صیام علیک السلام، هذا شهر المغفره یا شهر مبروک علیک السلام، آمنک الله بالله اَسکنک الله جنه، رحیم الله لدنهُ، جمیعاً النّار و العذاب، عبادالله ذکرالله یرحم کم الله، لا اله الا الله، یاایها المومنون، یا ایها المسلمون…»
علاوه بر این عبارت‌های عربی، شعر فارسی نیز خوانده می شود؛ مانند: «خداوندا تو ستاری، همه خوابند تو بیداری، به حق خود که بیداری، همه عالم نگه داری…»
در آیین نمایشی دُم دُم سحری در نیمه نخست ماه رمضان (۱۵ روز اول) اشعار و نواهای مذهبی این آیین همواره با عبارت السلام یا شهر رمضان آغاز می شود و با پشت سر گذاشتن نیمه ماه رمضان و آرام آرام نزدیک شدن به پایان ماه صیام، سلام ها در این اشعار به عبارت الوداع یا خداحافظی ختم می شود.
با الفاظی مانند الوداع، دُم دُم سحری خوانان روزه داران را با نواهای خود برای مهیا شدن جهت خداحافظی از ماه مبارک رمضان و استقبال از عید سعید فطر آماده می‌کنند.
هرچند اغلب ریتم دمام نوازان به شکل بداهه اجرا می‌شود تمام این نوازندگان برای اجرای آیین نمایشی «دُم دُم سحری» از ضرب‌های سه گانه دمام استفاده می‌کنند. این نمایشگران کار خود را از حدود یک ساعت، یک ساعت و نیم مانده به سحر آغاز می کنند و تا ۱۰ دقیقه به اذان صبح ادامه می‌دهند.
اجرای آیین «دُم دُم سحری» امروزه به دلیل توسعه شهر بوشهر کمتر مجال بروز و ظهور فراگیر در تمام نقاط شهر را دارد اما هنوز در محله‌های قدیمی شهر بوشهر مانند محله دهدشتی‌ها، کوتی‌ها، بهبهانی‌ها، شَنبَدی‌ها و جَبَری‌ها آواز دُم دُم سحری یکی از گوش نوازترین و دل‌انگیزترین رفتارهای آیینی نمایشی ایام ماه صیام را به منصه ظهور می رساند.
آیین «آبی بنوش» مواجهه روزه‌داران با گرمای و شرجی جنوب
وقتی درباره استان‌ها و شهرستان‌های جنوبی کشور صحبت می‌کنیم همواره یکی از تصاویری که در ذهن نقش می بندند گرمای شدید و شرجی هوای این مناطق است. به همین دلیل آیین دیگری که در کنار آیین دُم دُم سحری در خلال اشعار اجراکنندگان آن به گوش می رسد آیینی به نام «آبی بنوش» است.
دُم دُم سحری خوانان بعد از اجرای اشعار، اذکار، دعاها و نیایش های آهنگین خود جهت بیدارکردن روزه داران در پایان هر بخش با قطعه موسیقی یک صدا این نوا را سر می‌دهند که آبی بنوش و با این روایت به روزه داران به ویژه در شش ماهه نخست سال یادآوری می‌کنند برای همراهی با ساعت های روزه داری و مقابله با گرما خود را سیراب کند تا در مواجهه با کار روزانه دچار خستگی مفرط یا ناگزیر به شکستن روزه خود به دلیل تشنگی نشوند.
آبی بنوش مانند آیین نمایشی دُم دُم سحری در حال حاضر در برخی مناطق بوشهر و شهرستان‌های این استان به ویژه در بندر ریگ هنوز اجرا می‌شود و در مواردی وقتی صاحبخانه ها برای نمایشگران آیینی دُم دُم سحری به در خانه می آیند تا بیدار بودن خود را اعلام کنند همراه خود اشربه ای خنک یا نوشیدنی محلی را به اجرا کنندگان این آیین پیشکش می‌کنند و در کنار اجراکنندگان این آیین، خود، نوازندگان و اجرا کنندگان آیین دُم دُم سحری و آبی بنوش را سیراب می کنند.