همشهری آنلاین_زهرا کریمی : پیدا شدن ریل ماشین دودی در خیابان فداییان اسلام نرسیده به سه‌راه ورامین بازگوکننده همان سفر به تاریخ است. روزگاری که اهالی ری و تهران ۱۴۰ سال پیش برای نخستین بار سفر با ماشین دودی را تجربه کردند و حالا بعد از سال‌ها بقایای آن ریل قدیمی از دل خروارها خاک بیرون آمده است. شاید این سؤال پیش بیاید که چرا این خط آهن در ری ساخته شد و چطور بعد از ۸۰ سال حمل مسافر، چرخ ماشین دودی از ریل خارج و برای همیشه خاموش شد. برای پاسخ به این پرسش‌ها سراغ «احمد ابوحمزه» ری‌شناس و پژوهشگر تاریخی رفتیم؛ کسی که حدود ۳ دهه به پژوهش و مطالعه درباره تاریخ ری پرداخته است.
دلیل اصلی ساخت این ریل در دوره ناصرالدین شاه چه بود؟
قصه ساخت این خط آهن از آنجا شروع شد که اروپایی‌ها دنبال بازاریابی و منفعت شخصی بودند. آنها بعد از بررسی متوجه شدند که تهرانی‌ها علاقه وافری به زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) دارند و معمولاً روزهای آخر هفته برای زیارت و تفریح به ری می‌روند. بنابراین پیشنهاد ساخت این خط آهن را به ناصرالدین شاه دادند، اما ناصرالدین شاه اعتقاد داشت باید از شمال تا جنوب کشور یا در واقع از بحر خزر تا بحر خلیج‌فارس این ریل راه‌آهن گذاشته شود.
با این وجود به خاطر اینکه آن زمان امکانات، سرمایه کافی و شرکت راه‌آهن هم نداشتیم، ناصرالدین شاه قراردادی برای ریل‌گذاری بین ری و تهران با یک مهندس فرانسوی به نام «مسیو بوآتال» به نمایندگی از یک شرکت بلژیکی بست. هرچند که در دوره مشروطه صحبت از ساخت‌وساز حمل‌ونقل ریلی زیاد بود، اما در دوره پهلوی نخستین ریل راه‌آهن بین شهرهای کشور ساخته شد و نکته قابل توجه درباره توسعه و رشد تهران هم همین ریل‌گذاری بود.
این قرارداد چگونه و با چه شرایطی منعقد شد؟
یکبار انگلیسی‌ها در سال ۱۸۷۲ قصد عقد قرارداد با ایران برای واردات قطار را داشتند و بنا به دلایلی نشد. در زمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۱ شمسی (۱۸۸۳ میلادی) به واسطه «فابیوس بوآتال» فرانسوی این قرارداد با یک شرکت بلژیکی با شرایط ۹۹ ساله برای ریل‌گذاری از میدان قیام تا ری بسته شد. این خط آهن با طول حدود ۸ هزار و ۷۰۰ متر در سال ۱۳۰۵ قمری افتتاح شد و در قرارداد قید شد خوراک قطار از معادن زغال‌سنگ اطراف تهران تأمین شود. شرکت بلژیکی ۵ لوکوموتیو و تعدادی واگن را به ایران آورد و مبلغ بلیت هم حدود ۳ شاهی برای رفت و برگشت تعیین شد. بنابراین ۲ ایستگاه قطار ساختند؛ یکی نزدیک پارک قیام و دروازه خراسان در پارک کوثر فعلی و دیگری در حوالی بازار قدیمی ری.
چرا ایستگاه ری نزدیک بازار ساخته شد؟
بازارها در قدیم از توجه ویژه‌ای برخوردار بودند. معمولاً زائران بعد از زیارت به بازار برای خرید سوغات مراجعه می‌کنند و چون بازار ری از قدمت تاریخی برخوردار است، این ایستگاه را در فاصله کوتاهی از آن ساختند. در زمانی که این ایستگاه نزدیک بیمارستان فیروزآبادی و بازار ساخته شد، هنوز میدان شهرری کنونی وجود نداشت و همه بیابان، مزرعه و باغ بود. همان زمان «گار ماشین» سرزبان‌ها افتاد که «گار» در زبان فرانسوی به معنی ایستگاه بود.
این خط آهن ۲ گار ماشین داشت، یکی در ری و دیگری حوالی میدان خراسان تهران و قطارها پس از تعطیلی سال‌ها در ۳ لاین ریلی باقی بودند، ولی بنای ایستگاهی اخذ بلیت ری در همان سال ۱۳۴۰ یا ۱۳۴۱ خراب و تبدیل به پارک عمومی شد. قطارها آنجا بودند تا وقتی که ایستگاه مترو شهرری در دهه ۸۰ ساخته و افتتاح شد و لوکوموتیو شماره یک با شناسنامه آهنی که پرچ به بدنه لوکوموتیو است، به ایستگاه مترو شهرری انتقال داده شد و یکی را هم در ایستگاه پارک کوثر محله قیام در منطقه ۱۲ نگهداری می‌کنند. واگن‌های دیگر هم به کارخانه سیمان فرستاده شد و یکی دیگر از لوکوموتیوها در ایستگاه راه‌آهن تهران و دیگری در پارک ملت در معرض نمایش عموم قرار داده شده است.
با توجه به اینکه ری قدمتی ۷ هزار ساله دارد، آیا کشف بقایای ریل ماشین دودی از دل خاک می‌تواند احیاکننده آثار تاریخی و جذب گردشگر به این منطقه از تهران شود. نظر شما چیست؟
به‌طور حتم بی‌تأثیر نخواهد بود که دوباره نظرها و توجه علاقه‌مندان به ری جذب شود. در ضمن ناگفته نماند که ری از لحاظ قدمت و تاریخ چیزی کم ندارد که پیدا شدن یک ریل ۱۴۰ ساله کمکی برای احیای تاریخچه ری داشته باشد، اما از جهتی هم مهم است که حواس تهرانی‌ها و ری نشین‌ها به این موضوع جمع و جلب شود. درواقع هر کجای ری در دوران معاصر کندو کاو شهری شود، می‌توان انتظار داشت با آثار زندگی گذشتگان در دوره‌های مختلف مواجه شویم.
به‌عنوان نمونه سال گذشته در حین ساختمان‌سازی در پشت بیمارستان فیروزآبادی، تعدادی خمره هزار ساله از دوره سلجوقی کشف شد یا در میدان نماز سکه‌هایی پیدا شد یا در دوره جنگ تحمیلی، زمانی که قصد ساخت پناهگاه در محله دیلمان را داشتند، سکه‌های قدیمی یافت شد. می‌خواهم بگویم ما در هر دوره‌ای از تاریخ اگر کندو کاوی در ری داشته باشیم، احتمال مواجه شدن با بنا، اشیا و آثاری تاریخی از ری در دوره باستان، پیش از تاریخ یا دوره اسلامی را خواهیم داشت. ری قدمتی ۷ هزار ساله دارد و باید این مهم را درک کنیم. ری شهری تاریخی است که هم قدمت با بابل و نینواست. به گفته دکتر (حسین) کریمان، نویسنده، استاد دانشگاه و ادیب، ری‌شهری است که قدمتش از شهر آتن در یونان بیشتر است.
در همه ۷ هزار سال، زندگی در آن رونق داشته و حوادث تاریخی بسیاری به خود دیده است. بنابراین ساده بگویم پیدا شدن ریل قدیمی ماشین دودی نشان‌دهنده این است که ری از گذشته محل گذر بوده و یکی از جایگاه‌های گذری مطرح در کشور به شمار می‌آمده است. ریل‌های پیدا شده نماد صنعتی بودن و مدرنیته ری را بازگو می‌کند. در دوره‌ای که وسایل حمل‌ونقل مانند هواپیما و خودرو در ایران نبوده، ریل‌های قطار در ری و تهران ساخته شده و این به‌عنوان یک نماد شهری از ارزش زیادی برخوردار است که باید مسئولان حوزه شهری، میراث فرهنگی و شهروندان به آن توجه داشته باشند.
برای نخستین بار مردم ری و تهران با خط آهن ریلی تراموا در مسیر تهران به شاه عبدالعظیم(ع) آشنا شدند چون فقط اروپا دیده‌های زمان قاجار، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و عده‌ای از خواص چنین وسایلی دیده بودند و عامه مردم چندان تعریفی از وسایل حمل‌ونقلی مانند کشتی، قطار، ماشین و… نداشتند. همچنین نخستین اتوبوس‌های برقی در میدان خراسان راه‌اندازی شد و به مرور مردم در حال آشنایی با تکنولوژی و نوسازی در شهر بودند و این بدون تردید تحول بزرگی را به همراه داشت که نمی‌توان آن را کتمان کرد. زمانی که ریل‌گذاری‌ها و ترددها بیش از گذشته می‌شود، بسیاری از تهران برای درس طلبگی به ری می‌آمدند، تجارت در بازار ری و تهران رونق گرفت، حوزه گردشگری به گونه‌ای دیگر رقم خورد و همین رفت و آمدها تحول زیادی به همراه داشت.
- دلایل از کار افتادن ماشین دودی
«احمد ابوحمزه» ری‌شناس و پژوهشگر تاریخی درباره دلایل مخالفت عده‌ای از مردم به فعالیت ماشین دودی می‌گوید: «سال‌های اول، حمل‌ونقل ریلی برای عامه مردم عجیب وغریب بود چون تا آن زمان چنین وسیله‌ای ندیده بودند. آن روزها حمل‌ونقل با گاری و کالسکه بود و جاده‌سازی در شهر آنقدرها معنایی نداشت. مردم به این قطار غول آتش خوار، هیولای آهنی، ترن بخاری، کالسکه بخار و ماشین دودی می‌گفتند و در طول فعالیت ۸۰ ساله‌اش عده زیادی مخالف آن بودند.
نخستین مخالفان آن کشاورزان حوالی محله شوش بودند که برای ریل‌گذاری، بخش‌هایی از زمین‌هایشان را از دست دادند و برای آنکه این ماشین دودی به سرانجام نرسد، ریل را به سرقت می‌بردند و هر آنچه را ساخته می‌شد تخریب می‌کردند تا اینکه ناصرالدین شاه برای محافظت از آن مأمورانی در مسیر به کار گرفت.» وی درباره دلایل تعطیلی ماشین دودی در دهه ۴۰ هم می‌گوید: «همیشه این ماشین دودی به دلیل اتفاقات ناگوار در نشریات آن زمان خبرساز بود. مردم آن روزگار آداب سفر با قطار را نمی‌دانستند و بیشتر جنبه تفریحی برای آنها اهمیت داشت. زمانی که راه شوسه ایجاد و بعد جاده‌سازی و خیابان‌ها آسفالت شد و خودرو از کمپانی‌های مختلف به کشور وارد شد، بازار ماشین دودی از رونق افتاد.
آن سال‌ها ماشین دودی عمری ۶۰ ساله داشت و مستهلک شده بود. خطرات زیادی جان مسافران را تهدید می‌کرد و در نهایت همه این دلایل و همچنین بی‌نظمی در ساعت و روزهای حرکت، آمار بالای فوتی‌ها و سوانح، بدون بلیت سوار شدن، آویزان شدن از بدنه و نشستن روی سقف ماشین دودی و نارضایتی راننده‌های مسافرکش در سال‌های دهه ۴۰ باعث شد هیولای آهنی برای همیشه خاموش شود.»
ساخت راه‌آهن ایران توسط «لازار پولیاکف» روسی در حدود ۱۰ سال طول کشید.
ماشین‌ها از طریق خارطوم و بادکوبه وارد کشور شدند. قطعات جدا از هم و لوکوموتیوها سوار بر گاری‌های باری وارد تهران شد.
سال ۱۲۶۶ این راه‌آهن به‌عنوان نخستین مسیر ریلی ایران (از نوع خطوط حومه ای) افتتاح شد.
۶۰۰ هزار مسافر از تهران و ری با این قطار جابه‌جا شدند. گارها (ایستگاه‌ها) هرکدام دارای یک ساختمان با ۲سالن مجزای مردانه و زنانه و یک راهرو عریض بودند و انتهای سالن اتاق بلیت‌فروشی قرار داشت.
یک شرکت بلژیکی ۴لوکوموتیو و ۳۰ واگن و در مجموع ۲۵ کارگر و کارمند داشت که ۵ نفر از آنها اروپایی بودند. این شرکت در ری مشغول فعالیت بود.
لوکوموتیو (آتش خانه یا ماشین خانه) که لوکوموتیوران (ماشین چی) در آنجا مشغول هدایت قطار بود.
لوکوموتیوها از نوع N۶۶۵ بود. این لوکوموتیوها سال ۱۸۸۷ میلادی در بلژیک ساخته و وارد کشورمان شدند.
ماشین دودی ۳۰ واگن داشت که عبارت بود از ۱۱ واگن زمستانی، ۱۱ واگن تابستانی، ۸ واگن باری، ۲ واگن برای مسافران خاص، یک واگن ویژه بانوان، واگن شاه، ۸ واگن برای آقایان و ۸ واگن مخصوص بار و کالاهای تجارتی.
ناصرالدین شاه ۷ بار، مظفرالدین شاه به دفعات و احمدشاه فقط یک مرتبه سوار واگن شاهی شدند. این واگن ۱۰ متر طول و دارای ۳ بخش بود.
- شهردار منطقه ۲۰/نوستالژی‌های ساکنان ری و تهران زنده شد
کشف ۴۰ متر از نخستین ریل‌های ماشین دودی در خیابان فداییان اسلام، مقابل آستان مقدس امامزاده عبدالله(ع) و انتقال لوکوموتیو آهنی به ریل اصلی‌اش، یکی از اقدامات شهرداری منطقه ۲۰ برای احیای هویت تاریخی ری است.
شهردار منطقه ۲۰ در این زمینه به اقداماتی از جمله مرمت و بازسازی ریل‌ها و بازگرداندن قطار به ریل قدیمی اشاره کرد و گفت: «منطقه ۲۰ به واسطه هویت خاص شهری از سایر مناطق تهران متفاوت است و براین اساس رونق کسب و کار و تبدیل شهرری به قطب گردشگری، زیارتی و سیاحتی از برنامه‌های مدیریت شهری است. بازگرداندن ماشین دودی به ریل اصلی، به‌عنوان یکی از نوستالژی‌های ساکنان ری و تهران، در همین قالب تعریف شده است.
این قطار و ریل قدیمی حدود ۸۰ سال به مردم در عرصه حمل‌ونقل ریلی عمومی خدمت کرده و به عبارتی هویت صنعتی و مدرنیته پایتخت به شمار می‌آید.» «فرهاد افشار» افزود: «اکنون برای حفظ این اثر تاریخی اقدامات لازم در حال انجام است تا در مقابل مخاطرات طبیعی ایمن باشد و دچار آسیب نشود. محوطه سازی، ایمن‌سازی و زیباسازی اطراف ریل از اقدامات ضروری است، همچنین تابلو تاریخچه راه‌اندازی قطار ری برای آگاهی شهروندان در ایستگاه نصب خواهد شد.»
وی ادامه داد: «وجود حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و امامزادگان در کنار آثار تاریخی و باستانی، این امکان را به ما می‌دهد تا قدمی در جذب گردشگر و رونق اقتصادی منطقه برداریم. در حال حاضر در برنامه‌های مدیریت شهری به دنبال پیگیری طرح پهنه تاریخی و گردشگری در ری هستیم. این منطقه ۹۵ بنای تاریخی دارد که از دوره‌های پیش از اسلام، قبل از اسلام و دوره‌های اسلامی باقی مانده است. با این یادگارها، طرح پهنه تاریخی و گردشگری در محدوده ۴۰ هکتاری با ۴ اثر تاریخی برج طغرل، آرامگاه ابن‌بابویه، دژ رشکان و چشمه تعریف شده است.»
منبع:همشهری
