به گزارش خبرگزاری مهر، ۷۱۸ میلیارد دلار ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ بود. اما ارزش صادرات صنایع دستی ایران در سال ۱۳۹۷ تنها ۲۸۹ میلیون دلار بود؛ صادراتی درخور یک شهر نه یک کشور!

اصلاً صنایع دستی چیست؟ پس اول صنایع دستی را تعریف کنیم، بعد ببینیم کجای دنیاییم؟ بر بام قله یا در کف دره؟ مسئولان مقصر مشکلات صنایع دستی‌اند یا داستان این بار متفاوت است؟

صنایع دستی چیست؟

در یک تقسیم‌بندی کلی، اقتصاد به سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات دسته‌بندی می‌شود که هر کدام شامل زیربخش‌های دیگری است. مثلاً بخش صنعت شامل زیربخش های متعددی است؛ از نفت و گاز تا تولید لوازم خانگی و…. در این میان، صنایع دستی هرچند خودش به‌طور مستقل زیرشاخه صنعت نیست اما شامل چندین زیرشاخه مثل «منسوجات»، «پوشاک»، «قالی و قالیچه»، «محصولات چوبی» و… است. صرف نظر از این تقسیم‌بندی‌ها، صنایع دستی را می‌توان به نوعی پدربزرگ صنعت خواند. در چند هزار سال گذشته که خبر چندانی از خطوط تولید نبود، همه یا حداقل بخش زیادی از تولیدات صنعتی، همین چیزهایی بود که امروز آن‌ها را صنایع دستی می‌نامیم. از ظرف و ظروف گرفته تا قالی و قالیچه همه جز صنایع دستی بودند که الان برای تولید هر کدام از این‌ها کارخانه‌های بزرگ زیادی تأسیس شده است.

پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن تولید کالاها، نه‌تنها باعث از بین رفتن صنایع دستی نشد بلکه آن را به فعالیتی متمایز و تولیداتش را هم به کالاهایی متمایز از نمونه‌های صنعتی تبدیل کرد. نمونه معروفش هم فرش. هرچند فرش ماشینی بخش زیادی از بازار فرش را ازآن خود کرده است اما هیچ‌وقت نمی‌تواند جای فرش دست‌باف را بگیرد. یا مثلاً ظرف و ظروف؛ تا چشم کار می‌کند، ظروف متنوع و رنگارنگ صنعتی در بازار هست؛ اما ظروف دست‌ساخته و سنتی همچنان بازار خودش را دارد.

‌چه ظرفیت‌هایی داریم؟

ایران یکی از مهم‌ترین کشورها در حوزه صنایع دستی است که به لطف پیشینه چندین هزار ساله، ید طولایی در این زمینه در جهان دارد. شواهد این حرف هم زیادند. یک نمونه‌اش اعطای چندین نشان بین‌المللی مرغوبیت به صنایع دستی ایران است. اعطای نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو از سال ۲۰۰۱ شروع و از سال ۲۰۰۶ به مهم‌ترین پروژه یونسکو در حوزه صنایع دستی تبدیل شد. فقط به عنوان نمونه ۶۵ اثر ایرانی در سال ۱۳۸۹ نشان اصالت یونسکو گرفتند. در سال ۱۳۹۷ هم یونسکو به ۴۶ اثر ایرانی مهر اصالت زد.

گذشته از نشان اصالت و مرغوبیت یونسکو، ایران ۱۴ شهر و روستای صنایع دستی ثبت شده در دنیا دارد که ایران را به رتبه اول جهان در این حوزه تبدیل کرده است. همه این‌ها اما به قولی مشت نمونه خروار است. صنایع دستی ایران فراتر از این‌ها است؛ مثلاً اولین انیمیشن تاریخ بر روی یک سفال ایرانی است! که می‌تواند ظرفیت تبلیغاتی برای صنایع دستی ایران ایجاد کند.

تولیدات صنایع دستی خدا را شکر هنوز در زندگی خیلی از مردم ایران دیده می‌شود. یعنی ظرفیت رشد صنایع دستی در ایران کاملاً فراهم است و مانند سایر صنایع نیاز به مقدمه‌چینی نیست. وجه تمایز دیگر صنایع دستی از سایر صنایع این است که رشد این صنعت هم مزیت اقتصادی دارد هم مزیت فرهنگی. حتماً برای هر ایرانی اتفاق افتاده است که به شهری مسافرت کند و از دیدن صنایع دستی آن شهر ذوق کند؛ در واقع این جلوه فرهنگ است که قند در دل آدمی آب کرده و به او می‌گوید دست در جیبت کن و آن را بخر.

مزیت فرهنگی صنایع دستی

طرز نشستن بر روی مبل با طرز نشستن بر روی شاه‌نشین متفاوت است. وقتی فرش دست‌باف در خانه پهن باشد، پابرهنه راه می‌روند چون می‌گویند «پا بخورد قشنگ‌تر می‌شود» و وقتی کف‌پوش چوبی دارند می‌گویند دمپایی بپوشید پایتان درد نگیرد. با رونق هرچه بیشتر دست‌ساخته‌ها، فرهنگ اصیل ایرانی-اسلامی ترویج می‌شود. یعنی وقتی صنایع دستی جای خودش را در زندگی مردم باز کند، دغدغه کمرنگ شدن و تضعیف فرهنگ اصیل ملی و مذهبی در کشور از بین می‌رود. این یعنی مردم با نمادهای فرهنگی خودشان هر روز سروکار دارند. نوعی فرهنگ‌سازی کارآمد که نیاز معرفی هنر اصیل ایرانی-اسلامی به مردم را مرتفع می‌کند.

مزیت اقتصادی صنایع دستی

مزیت اقتصادی صنایع دستی، کوچک مقیاس بودنش است. عمده شاخه‌های صنایع دستی کوچک مقیاس‌اند و جزئی از صنایع کوچک و متوسط به حساب می‌آیند. این مزیت باعث می‌شود اولاً برای راه‌اندازی هر کارگاه صنایع دستی، نیازی به سرمایه خیلی زیاد نباشد، ثانیاً با توجه به مقیاس کوچک این فعالیت‌ها، هر شخص حتی در خانه خودش هم می‌تواند به صورت مستقل یک کارگاه صنایع دستی راه انداخته و در فروشگاه‌های آنلاین به راحتی بفروشد. این یعنی سهولت اشتغال‌زایی و ثروت‌آفرینی، یعنی دوای درد اقتصاد بی‌رمق ایران.

برای راه‌اندازی شغل در این بخش در گران‌ترین حالت تنها ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان لازم است (۱۳۹۷). ارزان‌ترین استان هم سیستان و بلوچستان است با ۳ میلیون تومان سرمایه. این نمودار به خوبی نشان می‌دهد که مشاغل حوزه صنایع دستی از جمله مشاغل با هزینه اولیه کم‌اند که به خوبی می‌توانند فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد کنند. مثلاً برای اشتغال‌زایی در این بخش در استان هرمزگان نزدیک به ۴ میلیون تومان سرمایه لازم است و از طرفی می‌بینیم که این استان بالاترین میزان اشتغال در کارگاه‌های تولید صنایع دستی را دارد.

اهمیت مزیت کوچک مقیاس بودن صنایع دستی در آمارهای جهانی کاملاً مشخص است. دفتر آماری اتحادیه اروپا ( Eurostat) اواخر سال ۲۰۱۸ با انتشار گزارشی نشان داد که بنگاه‌های کوچک و متوسط، دو سوم مشاغل اتحادیه اروپا و بیش از نصف ارزش افزوده اقتصاد این اتحادیه در سال ۲۰۱۵ را تشکیل دادند. نکته جالب این گزارش، نقش بنگاه‌های بسیار کوچک ( Micro enterprises) در اقتصاد اتحادیه اروپا است. بنگاه‌های خیلی کوچک یا خرده‌بنگاه‌ها به بنگاه‌هایی گفته می‌شود که کمتر از ۱۰ نفر عضو دارند. طبق آمارهای این مرکز، این خرده‌بنگاه‌ها به تنهایی نزدیک به ۳۰ درصد از کل اشتغال و بیش از ۲۰ درصد از ارزش افزوده اتحادیه اروپا را در سال ۲۰۱۵ تشکیل دادند.

این وضعیت البته مختص اروپا نیست و بنگاه‌های کوچک مقیاس تقریباً در همه جهان نقش اصلی را در اقتصاد بازی می‌کنند. بانک جهانی اعلام کرده است که بیش از نصف کل مشاغل جهان و بیش از ۴۰ درصد کل تولید ناخالص جهان متعلق به بنگاه‌های کوچک و متوسط است. مَخلَصِ کلام اینکه کوچک بودن این بنگاه‌ها باعث می‌شود خیلی سریع پا گرفته و رشد کنند و حتی در آینده به بنگاه‌های بزرگ و معروف بین‌المللی تبدیل شوند. مثلاً اتسی ۲۰۰۵ در نیویورک شروع به فروش صنایع دستی کرد و امروز در همه جهان شناخته شده است. آثار ایرانی زیادی را هم می‌فروشد.

کجای کاریم؟

با وجود ظرفیت‌های عالی صنایع دستی کشور، متأسفانه ما جایگاه خوبی در بازار جهانی این صنعت نداریم. با در نظر گرفتن دلار ۱۰ هزارتومانی در سال ۹۷، صنایع دستی ایران کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار خریدار داشته است. این در حالی است که ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ حدود ۷۱۸ میلیارد دلار بود.

جایگاه پایین ایران در بازار جهانی صنایع دستی با وجود ظرفیت‌های عالی در کشور، نشان می‌دهد در صورت برنامه‌ریزی و توجه مسئولین و مهم‌تر از آن، توجه مردم، صنایع دستی ایران می‌تواند رشد انفجاری داشته باشد؛ البته نه مثل بورسش که بعد از رشد انفجاری، سقوط و بارش شهابی را تجربه کرد! رشد انفجاری صنایع دستی در مدت کوتاهی اشتغال و ثروت زیادی را نصیب کشور و مردم خواهد کرد.

حمایت واقعی به جای شعار

در ایران تا اسم حمایت از صنایع می‌آید آن را به حمایت مالی و بودجه و تسهیلات تعبیر می‌کنند. اما صنایع دستی اولویت‌های حمایتی دیگری دارد که حمایت مالی شاید کم‌اهمیت‌ترین آن‌ها باشد. یکی از مهم‌ترین حمایت‌ها، تسهیل فضای کسب و کار و مانع‌زدایی از مسیر شکل‌گیری و رشد این بنگاه‌ها است. این اقدام بدون نیاز به هیچ هزینه و بودجه‌ای، برای کل اقتصاد کشور مناسب است که صنایع دستی هم به عنوان یک بخش از اقتصاد، از این موضوع بهره‌مند می‌شود. پس تا این‌جا مسئولین صرفاً کاری به کار فعالان نداشته باشند تا مانعی هم پیش نیاید! اما اگر خواستند کمک کنند، به فعالان این بخش برای بازاریابی داخلی و بین‌المللی کمک کنند.

خلاصه کارهای بسیاری برای حمایت از صنایع دستی می‌توان انجام داد بدون اینکه نیاز به هزینه یا بودجه خاصی داشته باشد. فقط لازم است اهمیت صنایع دستی در اقتصاد و فرهنگ کشور درک شود. نکته مهمی که نباید فراموش کرد این است که لازمه رشد صنایع دستی، اصلاح نگاه مردم و مسئولین به این صنعت است. تا وقتی که به صنایع دستی به چشم «صنعت دکوراسیون خانه یا محل کار» نگاه شود، هیچ فرجی حاصل نشده، همین‌طور درجا می‌زنیم. صنایع دستی زمانی رشد می‌کند که تولیدات آن وارد متن زندگی مردم شود. بدین‌ترتیب می‌توان در بازار جهانی هم حرفی برای گفتن داشت.

منبع:خبرگزاری مهر