سه‌خشتی، محبوب‌ترین قالب شعر فولکلور کردهای کرمانج
ایران کشوری پهناور با فرهنگی متنوع و غنی است که همین ویژگی‌ها شناخت آن را هم برای مردم ایران و دیگر کشورها جذاب‌تر می‌کند. آنچه در نظر بسیاری میراث فرهنگی ایران را تشکیل می‌دهد، آثار به جا مانده از گذشتگان ماست که بخش مادی میراث فرهنگی را تشکیل می‌دهد و میراث فرهنگی ناملموس، آداب و رسوم، مراسم، مهارت ها، دانش محلی، گویش، اشعار و … است که بخش میراث معنوی را شامل می‌شود.
گلی شادکام، پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌کرمانجی خراسان در گفت‌وگو با ایسنا به معرفی «سه‌خشتی‌های» کردی کرمانجی خراسان پرداخت و اظهار کرد: سهخشتیها، بخشی از ادبیات شفاهیِ درخشان و بسیار غنی کردهای شمال خراسان است که در طول صدها سال، هزاران نمونه از آن به دست مردم سروده شده و در ادبیات و فرهنگ این مردمان جایگاه ویژهای دارد.
وی ادامه داد: سه‌خشتی، نام رایجترین و محبوب‌ترین قالب شعر فولکلور در میان کردهای کُرمانج شمال خراسان است. این قالب شعری از سه مصراع همقافیه تشکیل شده که بر وزن هجایی سروده میشوند. شکل معمول و رایج سهخشتیها در وزن هشت هجایی است، یعنی سه مصراع هشت هجایی که در مجموع شامل ۲۴ هجا میشوند. از این رو سهخشتیها در دسته ترانههای کوتاه قرار میگیرند.
این پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌کرمانجی خراسان خاطرنشان کرد: به گفته کارشناسان و پژوهشگران حوزه ادبیات ایران باستان، پیشینه قالب ترانه سه‌مصراعی در ادبیات ایران باستان، به خسروانیهای دوران ساسانی بازمیگردد. هرچند برخی بر این باورند که گاتاهای زردشت نیز در قالب سه‌مصراعی سروده شدهاند. پس از حمله اعراب، قالب سه‌مصراعی در سرایش اشعار و ترانههای فارسی تا حدود زیادی به فراموشی سپرده شد، اما در زبان کردی کرمانجی و به ویژه در میان کردهای خراسان، این قالب همچنان رایج و مورد اقبال فراوان است.
شادکام اضافه کرد: در دهههای اخیر، برخی شاعران پارسیگوی نیز به این قالب سه‌مصراعی علاقه نشان داده و سعی در احیاء آن دارند و به سرایش ترانهها و اشعاری در این قالب پرداختهاند که به نوخسروانیها معروف گشته و نیز در سالهای اخیر نام «سهگانی» از سوی برخی شاعران پارسیگوی، بر این قالب پیشنهاد شده است.
بیان احساسات و آرزوهای مردم با «سه‌خشتی» خراسان
وی تصریح کرد: در شمال خراسان اما قالب شعر سه‌مصراعی از گذشتههای بسیار دور، مجالی برای بیان احساسات، آرزوها، رویدادها و توصیفها به دست مردم بوده است. نام «سه‌خشتی» را نخستین بار استاد کلیم الله توحدی، برای این قالب کهن پیشنهاد کرد که مورد استقبال دیگر صاحب‌نظران و شاعران کرمانج خراسان نیز قرار گرفت.
پژوهشگر روس نخستین گردآورنده سه‌خشتی خراسان
این پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌کرمانجی خراسان بیان کرد: نخستین کسی که دست به گردآوری و چاپ سه‌خشتی‌های کردی خراسان زد «سوکرمان» پژوهشگر روس بود که شماری از آن‌ها را در کتاب کرمانجی خراسان در مسکو به چاپ رساند. پس از وی «ایوانُف» روسی نیز تعدادی سه‌خشتی را گردآوری و در مجله آسیایی بنگال به چاپ رساند. در ایران نیز «استاد ملک الشعرا بهار» این ترانهها را غزل سه‌مصراعی نامید و در سال ۱۳۵۱ در مقالهای با آوردن نمونهای از مجموعه ایوانُف به معرفی آن پرداخت. اما در خراسان «استاد توحدی» برای نخستین بار مجموعهای ۲۰۰تایی از سه‌خشتی‌های فولکلور کرمانجی را در قالب کتابی با عنوان «ترانههای کُرمانجی» در سال ۱۳۷۴ به چاپ رساند.
شادکام گفت: پس از او نیز «هیوا مسیح» شاعر پُرآوازه حدود ۲۰۰ سه‌خشتی را در کتابی با عنوان «ترانههای کوچک کرمانج» به همراه مقدمه زیبایی در سال ۱۳۸۶ به چاپ رساند. همچنین کتابی دیگر مشتمل بر ۱۰۰ سه‌خشتی توسط آقای عظیم رستمی به چاپ رسید، اما کاملترین مجموعه گردآوری شده از سه‌خشتی‌های کردی کرمانجی خراسان مشتمل بر ۱۷۰۰ نمونه به وسیله من و «پروفسور جلیل جلیل» از انستیتو کرد وین اتریش، گردآوری و در سال ۲۰۱۲ در اتریش به چاپ رسید که تاکنون در دو نوبت در شهر ترکیه نیز تجدید چاپ شده است.
وی افزود: تقریبا میتوان گفت که ساختار اصلی ترانههای کردی شمال خراسان را سهخشتیها تشکیل میدهند. خوانندگان معمولا ترانه را با یک سه‌خشتی آغاز و سپس با خواندن یک ترجیع‌بند به سراغ سه‌خشتی بعدی میروند و این ترتیب تا پایان ترانه ادامه مییابد. موضوع سهخشتیها عمدتا توصیف معشوق، عشق و وصال، جدایی و حسرت، کوچ، توصیف طبیعت، رویدادهای اجتماعی و در یک کلام بیان آرزوها و احساسات مردان و زنانی است که زندگی را در بستری از ترانه و موسیقی، از تولد تا مرگ دنبال میکنند.
سه‌خشتی، بازگوکننده جهان‌بینی و باور کردهای خراسان
این پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌کرمانجی خراسان ادامه داد: ارزش و اهمیت سهخشتیها از جهات بسیاری قابل بررسی است. این ترانهها که میتوان هزاران نمونه از آن را در سرتاسر منطقه شمال خراسان یافت، بازگو کننده نوعی جهان‌بینی و باور کردهای خراسان، نگاه آن‌ها به زندگی و رویدادها، منبع اطلاع مردم‌شناختی از سبک زندگی، پوشاک، خوراک و رویدادهای اجتماعی آن‌ها است. در شمال خراسان، افزون بر چاپ سه‌خشتی‌های فوکلور و نیز کتابها و مقالات پژوهشی، راه‌اندازی کارگاه شعر، سمینار و جشنوارههای ادبی، گامهای مهمی است در راستای حفظ و ترویج این قالب شعری کهن برداشته شده و امید است که تداوم و گسترش داشته باشد.
شادکام تشریح کرد: اما یکی از مهمترین اقداماتی که میتواند به حفظ و ترویج این عنصر فرهنگی کمک کند، گنجاندن مطالبی در رابطه با معرفی و تاریخچه این اشعار در برنامههای درسی کودکان و نوجوانان مناطق کرد زبان است تا به این وسیله از قطع ارتباط نسل نو با فرهنگ مورد نظر جلوگیری شود.
وی ابراز کرد: با توجه به ارزش و اهمیت این بخش از ادبیات شفاهی کردهای خراسان و مطابقت داشتن آن با قوانین و معیارهای شورای ثبت ملی، در سال ۱۳۹۱ پرونده «سه‌خشتی‌های کرد کرمانجی خراسان» به همراه مستندات را آماده کردم و با ارائه و دفاع در شورای ثبت ملی کشور، در زمره میراث معنوی ایرانیان به شماره ۸۲۹، به ثبت ملی رسید.