شمع‌گذاری ، آیین خاص تاسوعا در دارالعرفان اردبیل
از واقعه کربلا ۱۳۰۰ سال می‌گذرد و طی این مدت این رخداد پیوسته در زندگی مردم ایران طنین داشته است، طنین آن را با وضوح بیشتری می‌توان در ساختار اجتماعی و فرهنگی شیعیان در نقاط مختلف جهان اسلام مطالعه کرد.
این واقعه از طریق سنن و شعائر خاص به‌ویژه آداب و شعائری که مرتبط با عبادت و آب و مرگ است، پیوند خورده است، به عبارتی برخی از شعائر این واقعه مادی و برخی دیگر ناملموس هستند؛ از جمله نشانه های مادی منشعب از کربلا سقاخانه‌هایی است که به یاد امام حسین(ع) و اهل بیت تشنه لب ایشان در نقاط مختلف ساخته شده است تا آب در دسترس مردم قرار گیرد.
به طور کلی با اینکه رسم‌ها و آیین‌های مذهبی مرتبط با فرهنگ عاشورا و محرم در نقاط مختلف کشور متعدد و پرشکوه بوده ولی همه آنها در نقاط مختلف ایران از یک منبع سرچشمه می‌گیرد. بسیاری از سنت‌های نیکوی محرم اختصاصاً به یک منطقه فرهنگی خاص تعلق داشته و با آن منطقه شناخته می‌شود، بگونه‌ای که یک رسم ویژه آن ناحیه را از دیگر نواحی کشور متمایز می‌کند، این فرهنگ‌ها دارای ارزش بوده و در یکپارچگی و ملیت یک کشور، مهم تلقی می‌شود.
تاسوعا روز نهم ماه محرم و آخرین روزی است که حسین بن علی(ع) سومین امام شیعیان و یارانش شبانگاه آن را درک کرده‌اند و این روز به شب عاشورا پیوند خورده است؛ این روز در نزد شیعیان از اهمیت بالایی برخوردار است، شیعیان این روز را منتسب به عباس بن علی(ع) نیز می‌دانند و این روز را بسان روز عاشورا گرامی داشته و در آن به سوگواری می‌پردازند.
تاسوعای محرم سال ۶۱ قمری، تحرکات سپاه عمربن سعد در صحرای کربلا افزایش یافت و تصمیم جنگ داشتند، حسین از طریق برادرش عباس یک شب مهلت برای راز و نیاز گرفت، در این روز خیمه‌های یاران حسین محاصره شد، شمر برای عباس و برادرانش امان‌نامه آورد که وی بر او نهیب زد که ما را امان می‌دهید در حالی که پسر رسول خدا را امان نباشد.
این رویداد جانگداز نقش مهم در اتحاد و تشکل شیعیان و تداوم نهضت حسینی داشت، به عبارتی با گذشت بیش از هزار سال از آن واقعه جانسوز آیین‌ها و آداب منشعب از آن جریان تاریخی با انسجام بیشتر به حیات خود ادامه می‌دهد.
برگزاری مراسمات و آیین‌های مختلف تاسوعایی و عاشورایی در ارتباط با این رخداد بزرگ در ایران و سایر کشورهای اسلامی برای حفاظت از اهداف والای آن از جمله مهمترین دلایل جاودانگی تشیع به شمار می‌رود.
با این که آداب و آیین‌های محرم از تنوع زیاد برخوردار است ولی آنچه مهم به نظر می‌رسد سرچشمه آنها از دل پاک مومنان و ارادتمندانی است که خالصانه به سیدالشهدا(ع) و اهل بیت(س) او و علمدار کربلا عشق می‌ورزند، بنابراین با عطف توجه به پیوند مردم با اصل موضوع، آداب آن در هر منطقه‌ای دارای صبغه‌های متفاوت و در حین حال یکپارچه است.
در اردبيل همزمان با اواخر ماه ذي‌الحجه و آغاز محرم و صفر كه همزمان با شهادت حضرت امام حسين(ع) و ياران و اسارت اهل بيت ايشان است، مراسم اين ماه‌هاي مقدس با آيين‌هاي خاص برگزار مي‌شود كه پيشينه آن حداقل به دوره تثبيت تشيع بر مي‌گردد.
نقش سنت شمع‌گذاری در حفظ فرهنگ عاشورا
مراسم تشت‌گذاری و شمع‌گذاری از جمله سنت‌های نیکوی محرم در بین توده‌های مردم اردبیل است که اختصاصاً در این شهر انجام می‌شود، این آیین‌ها در حفظ و پویایی فرهنگ شهادت و عاشورا و توجه به مکان‌های مذهبی اهمیت فراوان داشته و از جمله مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی شهر محسوب می‌شود. با اینکه تاریخ دقیق این مراسم مشخص نیست ولی نیک پیداست در عصر صفوی از آیین‌های مرسوم محرم در شهر اردبیل بوده است.
استان اردبیل از نظر رسوم و آیین‌های مذهبی ماه محرم از جمله کانون‌های مهم پهنه سیاسی ایران در ارادت به سرور شهیدان امام حسین(ع) است. آیین مذهبی شمع گذاری در اردبیل از جمله آئین‌های خاص عزاداري روز نهم محرم تاسوعای حسینی به شمار می‌رود، این آئین از نظر حوزه جغرافيائي شامل مرکز استان و شهرستان‌ها اردبيل است.
روشن کردن ۴۱ شمع در ۴۱ مسجد
از بعد از ظهر تاسوعای حسینی دستجات در تمام سطوح شهر به حرکت در می‌آیند، مراسم شمع گذاری تابع و تحت نظارت و کنترل محلات ششگانه نیست بلکه تجمع مردم شمع‌گذار بیشتر در قالب افراد خانواده‌ها و هم محله‌ای‌ها تشکیل می‌شود و مسیرهای شمع‌گذاری هم دیگر تابع آن نظم کلی و مسیر تعیین شده دهه محرم‌الحرام نیست بلکه هر کس به ۴۱ مسجد نزدیک به حوزه سکونتی و محل زندگی خود مراجعه می‌کند تا شمع‌ها را به طشت خانه مساجد بسپارد و به نذر خود عمل کند.
روشن کردن شمع در محل مخصوصی از بناهای مذهبی نیز یک حرکت تمثیلی و نمادین به یاد نهضت حسینی است؛ بنابراین هر مراسم عزاداری می‌تواند پس زمینه واقعه کربلا را داشته باشد به‌ویژه اینکه همزمان با این واقعه تاریخی جانسوز انجام شود.
در روز تاسوعا مردم اردبیل در ۴۱ مسجد شمع روشن می‌کنند، این شمع‌ها نذری است و معمولا اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری می‌کنند.
گاهی دیده می‌شود که یک نفر دو یا سه نذر در این مورد دارد و در هر مسجدی به همان تعداد شمع روشن می‌کند. برای انجام این کار معمولا شهر بعد از ظهر تاسوعا تعطیل می‌شود و مردم دسته دسته در تمام نقاط بافت کهن شهر به حرکت در می‌آیند.
آشنائی به ۴۱ مسجد و طی فاصله آنها کار مشکلی است و چون تا غروب معمولاً باید شمع‌ها بین مساجد تقسیم شود از این رو سرعت حرکت لازمه کار است.
در گذشته کیسه‌های مخصوصی بنام حیبه(بر وزن خیمه) بود که مثل خورجین کوچک و دو چشمه داشت، کسانی که نذر داشتند از یکی دو روز قبل شمع‌ها را خریده سر آنها را مرتب کرده نفت می‌زدند تا موقع روشن کردن وقت زیاد نگیرد، آنگاه آنها را در چشمه‌های حیبه جا می‌دادند تا حمل آن آسان باشد. امروزه از این حیبه‌ها کمتر به چشم می‌خورد و شمع‌گذارها از پاکت کاغذی و پلاستیکی استفاده می‌کنند.
در هر دسته شمع‌گذارها یک نفر آشنا به محل‌ها و راه مساجد نیز دیده می‌شود و او دیگران را راهنمایی می‌کند، وقتی افراد چنین دسته‌ای به مسجدی می‌رسند در کنار طشت آن در ظرف‌های مخصوص شمع‌سوز، شمع‌ها را روشن می‌کنند و از طشت می‌بوسند و حاجت خود را طلب می‌کنند و در عین حال دو سه قطره از آب طشت در شیشه‌ای که همراه دارند می‌ریزند آن گاه برای رفتن به مسجد دیگری به راه می‌افتند، این آب عنوان شفا دارد و بیشتر برای بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در بعضی از مساجد به افراد دسته‌ها شربت می‌دهند و در برخی دیگر با چای پذیرایی می‌کنند و صندلی و نیمکت‌هایی هم برای استراحت خستگان می‌گذارند. این دسته‌ها موقع حرکت در کوچه‌ها و مدخل مساجد اشعار تأثرآوری درباره شب عاشورا می‌خوانند. گروه‌های شمع گذار اشعار و دوبیتی‌ها و ورد و ذکرهای خاص روز تاسوعا را بر زبان دارند:
بیر بوگجه اکبر دور سنه یار سکینه صباح اولوسان شمره گرفتار سکینه
یا: بیر بوگئجه مهلت سنه یا سکینه صباح اولاسان شمره گرفتار سکینه
یا گروه‌های عزادار ندا می‌دهند «حسن شهید، حسین شهید، اکبر شهید، اصغر شهید، وای حسن وای حسین، الدخیل ابوالفضل، الدخیل علمدار، الدخیل سپه دار و غیره»، نظایر این قبیل اشعار و ذکرها موج حزن و اندوه در سیمای مردم عزادار کاملاً ملحوظ است، مردم همگی لباس سیاه، پیراهن سیاه و سربند سیاه داشته و اغلب پای پیاده ۴۱ مسجد را انتخاب کرده و شمع می‌گذارند.
در مورد فلسفه انتخاب ۴۱ مسجد و افروختن ۴۱ شمع به نظر مردم حسینی اردبیل اسرای کربلا در جریان اسارت خود و سفر از کربلا تا به شام بعد از واقعه دلخراش عاشورای حسینی ۴۱ منزل بین راهی را در خاموشی و تاریکی شب سپری کرده‌اند بنابراین به یاد روشنایی آن ۴۱ منزل تاریک ۴۱ شمع را در طشت خانه‌های مساجد می‌افزودند.
طشت‌های تاسوعا هم همان طشت‌های اولیه مراسم طشت‌گذاری است که در روز تاسوعا مجدداً با آب زلال پر می‌شوند، به یاد لب‌های تشنه کاروانیان کربلا که در روز تاسوعا نهر علقمه را بر روی آنها بسته‌اند و تدارک آب برای عترت رسول‌الله(ص) با جنگ و گریز حاصل می‌شود.
مردم اردبیل آب این طشت را متبرک می‌دانند و چند قطره‌ای از آب هر طشت را در ظرف شیشه‌ای ریخته و این آب را نگهداری می‌کنند و از آن برای شفای بیماران خانواده خود استفاده می‌کنند.
در فاصله بعد از ظهر تا غروب روز تاسوعا بعضی از محلات اردبیل که برای روز عاشورا برنامه‌های شبیه‌خوانی تدارک می‌بینند شبیه‌خوانان خود را که اغلب سوار اسب یا شتر هستند در مسیر محلات شش گانه اردبیل به حرکت در می‌آورند.
علاوه بر این که در دهه اول محرم‌الحرام احسان ابا عبدالله الحسین(ع) در اغلب منازل و سالن‌های غذاخوری شهر کاملاً مشهود است ولی شب تاسوعا و ظهر عاشورا و شب عاشورا و شب یازدهم محرم اوج مراسم احسان امام در شهر اردبیل است، غذاهایی که اغلب برای این قبیل مجالس پخت می‌شود شامل حلوا، آش رشته، آش شیر برنج، پلو با خورشت‌های قیمه، پیچاق قیمه، فسنجان و قورمه‌سبزی و شله‌زرد است.
در شب عاشورا در بعضی از مساجد اردبیل مراسم شبیه(امان‌نامه) در داخل مسجد به اجرا گذاشته می‌شود تا مردم از تماشای آن فیض ببرند. در دهه‌های اخیر بحث شبیه سازی در مراسم عزاداری اردبیل رو به تخفیف و مراسم شبیه اغلب در حوزه مساجد حاشیه شهری رونق دارد.
وقتی که آفتاب غروب می کند و شب آغاز می گردد و بیشتر مساجد مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار تشت گرد می‌آیند و فاتحه می‌خوانند، این فاتحه طلب حاجت و دعا از پیشگاه خداوند متعال است.
هر جمله ای از دعا که به پایان می‌رسد همه حاضران با هم و با صدای بلند آمین می‌گویند، این مراسم نیز از آن جهت که عموم حاضرین توجهی به مبدأ آفرینش دارند روحانیت خاصی دارد و بیننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به همان اندازه که اصل موضوع یعنی زنده نگه داشتن رخداد بزرگ و مصائب اهل بیت مهم به نظر می‌رسد به همان قدر توجه به شمع‌گذاری همچون میراث اجتماعی فرهنگی گذشتگان دارالارشاد و به عنوان عنصری فرهنگی هنری از بقایای فرهنگی میراث نسل‌ها است؛ بنابراین حفظ و صیانت از این میراث معنوی که منحصر به اردبیل است اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.
شمع‌گذاری عامل ایجاد اخوت و وحدت فرهنگی
رسم نیکوی شمع‌گذاری همانند طشت‌گذاری علاوه بر اینکه سبب ایجاد اخوت و وحدت فرهنگی شده بلکه هنر مذهبی ویژه‌ای را بنیان نهاده است. ساخت اشیای مذهبی و سمبلیک و پرداخت آنها به زیباترین شکل جهت استفاده در مراسم محرم از جمله این رفتارهای خوب است.
شمعدان‌های زیبا، ظروف نذری و وقفی، تشت‌های فلزی و علم مهمترین اشیا مربوط به این آیین به شمار می‌رود. قسمتی از غنای فرهنگی این شهر را در کنار انتساب آن به حضرت ابوالفضل العباس(ع)، مراسم مربوط به محرم و تشت‌گذاری و شمع‌گذاری تشکیل می‌دهد.
اين مراسم آيينی نه تنها نقش بسيار مهم در وحدت و تشكل‌هاي مردمي داشته، عایدات فروش شمع نیز برای کمک به خانواده‌های مستمند و یا کسانی که در عسر و حرج هستند داده می‌شود.
شهر اردبیل به‌عنوان بخشی از خاک مقدس و پرگهر ایران زمین جایگاه ویژه‌ای در حفظ و حصانت از این فرهنگ اسلامی داشته و به خاطر اعتقادات مذهبی صفویان و ارادت مردم اردبیل به حضرت ابوالفضل(ع) تاریخ درخشان و پرفروغ دارد. از این رو، سوگواري سالار شهيدان حسين بن علي(ع) از ديرباز در اردبيل با آداب خاص اجتماعي چون شمع‌گذاری و تشت‌گذاري برگزار شده است.