شُو چِله؛ سپری کردن سرما با گرمای کرسی
شب یلدا معروف به “شُو چِله” در فرهنگ ایرانیان باستان به عنوان بلندترین شب سال نام گرفته و بیانگر پایان فصل خزان و آغاز زمستان است اما آنچه گرمابخش این شب سرد بوده، گرد هم آمدن اعضای خانواده کنار کرسی است.
به گزارش ایرنا “کرسی” ابزاری گرمابخش است که در اغلب مناطق کشور جایگاهی برای گذراندن شو چله یا شب چله و شب‌نشینی‌های خانوادگی در خانه بزرگترها محسوب می‌شود و از قدیم مورد استفاده مردم خطه خراسان جنوبی بوده است.
«کرسی» وسیله‌ای است که به جای بخاری برای گرما بخشیدن به فضای خانه و محل زندگی و حضور اعضای خانواده استفاده می‌شده است.
این وسیله چهار پایه دارد و از چوب بوده که بنا بر سلیقه‌های مختلف در اندازه‌های بزرگ و کوچک ساخته و طوری طراحی شده که در تمامی نقاط خانه قابل تعبیه و استفاده است.
اما کرسی در فرهنگ و سنت ایرانی فراتر از یک دستگاه گرم‌کننده است و به عنوان یکی از لوازم فرهنگ سنتی جایگاهی خاطره‌انگیز دارد، به این سبب که حرارت دلچسب آن، اعضای خانواده را گرد هم می‌آورد و با خوردن خوراکی‌های زمستانی و شنیدن حکایات پدربزرگ و مادربزرگ زمستان را سپری می‌کردند.
شب یلدا بلندترین شب سال است که دگرگونی زمین از زردی پاییز به سفیدی مهر و محبت بوده و از گذشته تاکنون توسط مردمان ایران زمین گرامی داشته شده است.
ایرانیان از دیرباز شب یلدا را شبیه عید نوروز پاس داشتند و با میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، خرمالو و بِه از میهمانان پذیرایی می‌کنند.
هرکدام از این میوه‌ها بار معنایی نمادین با خود به همراه دارد، به طور مثال هندوانه که قاچ‌های مدور می‌خورد همچون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است یا انار همچون صندوقچه‌ای حامل دانه‌های یاقوت سرخ، نماد زایش و زندگی است.
در شو چله، تنقلات و به قول معروف “شب چِره‌هایی” نیز تناول می‌شود که زنان در روزهای سال برگه‌هایی از میوه‌هایی مثل زردآلو، سیب و هلو، را خشک کرده و به همراه کشمش، نخود، عناب، سنجد، توت خشک، پسته و سایر تنقلات در ظرف بزرگی ریخته و برای این شب آماده می‌کنند.
با این وجود مردم ایران با پیشینه کهن و آیین‌های اصیل، “شب یلدا” را به عنوان بلندترین شب سال به گونه‌های متفاوت و با توجه به آیین‌ها و سنت‌های بومی هر منطقه برگزار می‌کنند.
اگرچه برخی از این آیین‌ها با گذر زمان، تغییر سبک زندگی و گرفتاری‌های روزمره و نیز گسترش محبوبیت فضای مجازی بین مردم، دستخوش تغییراتی شده اما هنوز هم جلوه‌ها و نمادهایی از سنت‌های ویژه‌ای از ایران باستان در مناسبت‌هایی مانند شب یلدا به چشم می‌خورد.
در جنوب خراسان بزرگ که اکنون خراسان جنوبی نام گرفته است، آیین‌ها و سنت‌های گذشتگان به قوت خود باقی بوده و در این شب که به “شُو چِله” معروف است، با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود.
بین مردم خراسان جنوبی، چله بزرگ زمستان از اول دی آغاز می‌شود و دهم بهمن به پایان می‌رسد که به آن “چله کُلو” یا “چله بزرگ” می‌گویند.
“چله خُرد” یا “چله کوچک” هم یازدهم بهمن شروع می‌شود و تا پایان این ماه ادامه دارد که مردم ابتدای چله بزرگ را جشن می‌گیرند و از شدت سرمای زمستان نیز کاسته می‌شود.
چون از روز بعد شب چله کم‌کم روزها بزرگ و شب‌ها کوچک می‌شود در واقع این جشن به نشانه آغاز پیروزی نور بر تاریکی برگزار می‌شود.
شب چله یکی از بهترین دورهمی‌ها در بین مردم فردوس نیز بوده که هر سال با هدف ماندگاری و حفظ فرهنگ و رسوم پیشینیان برگزار می‌شود و هرچند در دو سال اخیر به سبب شیوع ویروس کرونا و لزوم رعایت نکات بهداشتی دورهمی‌ها کمتر شده اما شب یلدا هم به شکل‌های دیگر و محدودتر از قبل یکی از خاطرات خوش مردم بوده است.
“کف زنی” آیین مرسوم در شهرستان فردوس
جمع شدن فامیل در خانه بزرگان، پذیرایی با میوه‌ها و تنقلات معروف به آجیل‌خوری، قرمه‌خوری، کف‌زنی، حافظ‌خوانی و نیز انجام بازی‌های دسته‌جمعی از جمله آیین‌هایی است که از گذشته دور در “شب چله” مرسوم بوده است.
“کف زنی” از آیین‌های این شب در شهرستان فردوس است. “کف” نوعی بستنی یا شیرینی است که از ریشه گیاهی صحرایی به نام “چوبک” یا “بیخ” تهیه می‌شود.
به این صورت که بیخ را در قوری ریخته و آب می‌کنند و می‌گذارند بجوشد سپس آب آن را خارج و این عمل را چند بار تکرار می‌کنند تا تلخی آن گرفته شود. سپس این آب را که تلخی آن گرفته و سرد شده در ظرف سفالی بزرگی به نام “تِغار” می‌ریزند و با “دسته گز” که از مجموع چند ترکه نازک درخت گز تهیه شده، می‌زنند تا کف کرده و سفت شود.
این عمل چون نیاز به زور بازو داشته و زدن آن زمان زیادی می‌برد معمولا توسط مردان و جوانان صورت می‌گیرد. بعد از آماده شدن، روی آن شیره انگور یا شکر، مغز پسته یا گردو ریخته و در بشقاب از مهمان پذیرایی می‌کنند.
در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر موجب شادی و نشاط مهمانان می‌شوند.
مراسم و آیین کف‌زنی خراسان جنوبی به شماره ۸۱۵ در بهمن سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
“قرمه خوری”
قرمه خوری مراسم دیگری است که شب یلدا در فردوس برگزار می‌شود و خانواده‌ها در طول سال چند گوسفند را “پروار” کرده و در روزهای مختلف ذبح کرده و قرمه درست می‌کنند.
یکی از این گوسفندان مخصوص شب یلداست که در این شب ذبح می‌شود و گوشت را به تکه‌های مربع کوچک در می‌آورند سپس در ظرف بزرگ چدنی که به آن “دیگ ریگی” می‌گویند ریخته و همراه پیاز و نمک می‌پزند.
قرمه‌ها که آماده و سرخ شد، نان روی آن می‌گذارند تا روغن آن گرفته شود که البته این نان‌های روغنی طرفداران بیشتری دارد.
این سنت به دلیل شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه و ناتوانی در خرید گوسفند کامل و حتی گوشت در برخی خانواده‌ها منسوخ شده است.
” شُو چِله گی”
یکی دیگر از آیین‌هایی که در این منطقه مرسوم است، بردن “شُو چِله گی” برای تازه عروس‌ها است.
در این مراسم، خانواده داماد که به‌تازگی عروس گرفته‌اند، در حد توان سینی تنقلات و میوه، پارچه یا لباس نو را به خانه عروس می‌برند تا نویدی برای زندگی گرم و پر امید آنان باشد.
این آیین امروزه رنگ و بوی دیگری هم پیدا کرده است و به دلیل رواج معضل تجمل‌گرایی و بالا رفتن توقعات جوانان و خانواده‌های آنان، در این شب فشار مالی زیادی به خانواده‌ها تحمیل می‌شود.
میهمانی‌ها و شب زنده‌داری‌های شب یلدا از گذشته‌های دور در این منطقه مرسوم بوده و هنوز هم به قوت خود باقی است.
بازی‌های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‌های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا است.
طی ۲ سال گذشته با توجه به شیوع کرونا در کشور متاسفانه این آیین‌ها در بسیاری از خانواده‌ها متوقف یا به‌صورت مجازی برگزار شد از طرفی شب یلدا در حالی فرا می‌رسد که برخی خانواده‌ها عزیزان خود را از دست داده‌اند.
با این وجود آداب و رسوم کهن ایران زمین همچنان پابرجاست و در مورد شب یلدا نیز قدیمی‌ترها فسلفه آن را به زبان ساده دور هم جمع شدن اعضای خانواده و ایجاد صمیمت و مهربانی می‌دانند.
کرونا همچنان در کمین بوده و دورهمی‌ها و تجمعات خانوادگی مهمترین جولانگاه این ویروس است که باید با رعایت نکات بهداشتی، شرایط فعلی مدیریت بیماری را حفظ کنیم و دیگر شاهد از دست دادن عزیزانمان نباشیم.