غبار فراموشی بر یادگار شاه طهماسب
کارشناسان معتقدند عمارت چهلستون کلاه‌فرنگی قزوین علاوه بر حفاظت نیازمند مرمت اصولی است.
اگر به قزوین سفر کنید، بنایی هم‌نام عمارتی در اصفهان وجود دارد که نامش «چهلستون» است؛ عمارتی که به «کلاه فرنگی» هم شهره است و تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی شاه طهماسب صفوی به‌حساب می‌آید و بخش مهمی از دولتخانه صفوی را دراین شهر تشکیل می‌داده‌است. این عمارت در دوره قاجاریه ازسوی «محمدباقر سعدالسلطنه»، فرماندار وقت قزوین، بازسازی شد و چهلستون نام گرفت و اکنون از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری قزوین به‌شمار می‌رود و مسافران و گردشگرانی که وارد این شهر می‌شوند، حتما سری به آن می‌زنند.
این بنای هشت‌ضلعی که اکنون به‌عنوان موزه خوشنویسی قزوین مورد استفاده قرار می‌گیرد، چیزی حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد. عمارت کلاه فرنگی در ۲ طبقه ساخته شده و دارای تالارها و اتاق‌های کوچکی در هر طبقه است. رواقی با ستون‌های آجری و قوس‌های نیم‌دایره‌ای، بنا را دربر گرفته و بر بالای آن، ایوانی با ستون‌های چوبی استوار شده‌است.
این جاذبه تاریخی قزوین، روزگاری میزبان گردشگران بسیاری بود، اما اکنون به جز رخوت ناشی از نبود گردشگران براثر همه‌گیری ویروس کرونا، با آسیب‌هایی مواجه است که از کم‌توجهی نسبت به بهسازی و مرمت آن، براساس نیازهای روز، ناشی می‌شود. تزئینات داخلی این بنا ازجمله نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های آن، سال‌هاست که نیازمند مرمت است، اما چهلستون زیبا بدون توجه کافی به این مهم، روزگار می‌گذراند.
یادگار عصر صفوی
یک فعال حوزه میراث‌فرهنگی استان دراین باره به همشهری می‌گوید: بنای عمارت کلاه‌فرنگی در دوره‌های مختلف، از صفویه تا قاجار، ساخته و تکمیل شده‌است. در دوره قاجار بخش‌هایی به آن اضافه شده که زیبایی‌اش را دوچندان کرده‌است.
سعید زارع‌پور می‌افزاید: اما نکته اینجاست که چهلستون، نیازمند مرمت اساسی است. باید توجه کرد که تزئینات و نقاشی‌های داخلی عمارت که یادگارهای نفیسی از دوره‌های صفوی و قاجار به‌حساب می‌آید، به حفاظت و مرمت اساسی نیاز دارد.
وی ادامه می‌دهد: به شخصه مخالف کاربری موزه برای این بنا هستم؛ بنایی که حالت کاخ و کوشک دارد، باید بازدیدکننده رفت‌وآمد کند و از خود بنا و محوطه آن لذت ببرد، اما با برخی تصمیم‌های اتخاذ شده، گردشگر به نوعی مجبور می‌شود به‌جای لذت بردن از عمارت، از موزه درنظر گرفته شده، بازدید کند. البته وجود موزه خوشنویسی در شهرما باعث افتخار است و مجموعه‌ای با ارزش از آثار خوشنویسی گرد آورده شده که وجودش ضروری است، اما به‌نظرم مکانی که انتخاب شده، اشتباه است.
چالش‌های مرمت
زارع‌پور اظهار می‌کند: مرمت مجموعه دولتخانه صفویه مشکلاتی دارد که به این راحتی رفع نمی‌شود. اختلاف اداره‌های میراث‌فرهنگی و آموزش و پرورش سبب شده تملک بخشی از این مجموعه ارزشمند تحت‌الشعاع قرار گیرد. ظاهرا رفع مشکل، نیازمند اعتبار است که اداره میراث‌فرهنگی با توجه به بودجه‌هایی که دارد، متقبل نمی‌شود.
این فعال حوزه میراث‌فرهنگی استان می‌افزاید: اینها درحالی‌است که حتی بخش‌هایی از بنای عمارت چهلستون دچار نم‌زدگی شده و در پایه‌های ستون و آجرها خوردگی مشاهده می‌شود و بخش‌هایی از آن شوره زده و دو رنگ شده‌است. اکنون تا ارتفاع یک‌ونیم متری از پایه‌های ستون، نم‌زدگی دیده می‌شود و این موضوع در درازمدت خطری اساسی برای این بنای تاریخی به‌حساب می‌آید.
وی ادامه می‌دهد: در جلسه‌هایی که با مسئولان مربوط دراستان داشتیم، بیان شد که مشکلات مالی سبب شده حقوق کارکنان به زحمت پرداخت شود، به‌همین دلیل اجرای بسیاری برنامه‌ها مانند مرمت اصولی به تأخیر افتاده‌است. اما به‌نظرم راه‌حل این مشکل، ورود بخش‌خصوصی است که زمینه‌ساز ایجاد ارزش‌افزود برای عمارت چهلستون می‌شود.
زارع‌پور اضافه می‌کند: اگر مجموعه چهلستون و درمجموع کل دولتخانه صفوی، با جذب سرمایه‌گذار بخش‌خصوصی، به‌صورت اصولی مرمت شود یا با جذب مشارکت دولتی، آن را درقالب پروژه‌ای ملی تعریف کنیم، می‌توان امید بسیاری داشت که به رونق گردشگری در شهر قزوین بیانجامد.
مصائب همه‌گیری کرونا
رئیس انجمن احیای بناهای تاریخی قزوین نیز دراین باره به همشهری می‌گوید: به‌دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، بازدید گردشگران و شهروندان قزوینی از عمارت چهلستون کاهش محسوسی داشته‌است و شاهد نوعی رکود دراین زمینه هستیم. این درحالی‌است که این موضوع می‌توانست به‌عنوان فرصتی مغتنم برای مرمت اصولی این بنای ارزشمند تاریخی تلقی شود.
محمدرضا نوروزیان می‌افزاید: نکته‌ای که نباید فراموش شود، این است که سبک حاکم بر نقاشی‌های داخلی چهلستون از تغییر و تحولات سیاسی روزگار خود هم تاثیر گرفته؛ تا جایی که ظهور نادرشاه و مکتب افشاریه هم در این نقاشی‌ها منعکس شده‌است. همچنین ظهور قاجاریه نیز در سومین لایه نقاشی‌های کاخ چهلستون دیده می‌شد که به مرور زمان ازمیان رفته است، اما درچند دهه گذشته این نقاشی‌ها و گچبری‌ها آسیب جدی دیده یا به اشتباه مرمت شده‌است.
وی عنوان می‌کند: در گذشته مرمت حداقلی دراین بنا انجام شده و بیشتر موضوع حفاظت مطرح بوده‌است تا اینکه مرمت ویژه‌ای روی آن انجام شود. بنابراین نه فقط عمارت کلاه‌فرنگی، بلکه مجموعه دولتخانه صفوی نیازمند بهسازی است. درحال‌حاضر محوطه این عمارت را بتن و سنگفرش کرده‌اند که چندان اصولی نیست.
نوروزیان ادامه می‌دهد: همچنین حوض شمالی محوطه چهلستون ازبین رفته و حوض مرکزی و جنوبی باقی مانده و مرمت شده‌است. نقاشی‌های موجود بر روی دیوارها و مقرنس‌های سقف نیز از دوران پهلوی تاکنون آسیب‌های فراوانی دیده و نیازمند مرمت اصولی است.
مرمت بخش‌هایی از عمارت
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قزوین هم درباره مرمت عمارت چهلستون به همشهری می‌گوید: اخیرا بخش‌هایی از عمارت، ازجمله مرمت ارسی‌های شرقی و غربی طبقه بالا و شیرسر قاجاری بخشی از ضلع‌شمالی بنای تاریخی کاخ چهلستون قزوین آغاز شده‌است. دراین پروژه، مرمت بخش‌هایی از تزئینات بنا که درمعرض آسیب‌های جدی‌تری قرار داشت، در دستورکار قرار گرفت.
علیرضا خزائلی می‌افزاید: در مرمت ارسی‌ها، مستندنگاری و تهیه طرح آسیب‌نگاری، پاکسازی لایه‌های رنگ الحاقی، استحکام‌بخشی قسمت‌های فرسوده ارسی‌ها و مقاوم‌سازی دربرابر آسیب‌های بیولوژیک، حفاظت و مرمت قسمت‌های آینه‌کاری و شیشه‌ای و تثبیت دربرابر آسیب‌های احتمالی ناشی از رطوبت انجام خواهد شد.
وی اضافه می‌کند: در مرمت شیرسر قاجاری بخشی از ضلع شمالی این بنا نیز مستندنگاری و تهیه طرح آسیب‌نگاری، برداشت و آنالیز نقوش، پاکسازی و استحکام‌بخشی و موزون‌سازی نقاشی‌های تاریخی و استحکام‌بخشی ساختار چوبی اجرا می‌شود.