تعزیه‌خوانی فدیشه از مشارکت گروهی روستاهای منطقه تا ثبت ملی
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیشابور گفت: یکی از مهمترین آیین‌های عزاداری مردم در روز عاشورا در بسیاری از نقاط خراسان و ایران برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی است، مراسم تعزیه‌خوانی در روز عاشورا در روستای فدیشه نیز برگزار می‌شود؛ این مراسم از اهمیت خاصی برخوردار است و یکی از ویژگی‌های آن شکل دهی شبکه اجتماعی منطقه‌ای، پیرامون برگزاری این مراسم است به نحوی که از گذشته‌های دور تا امروز این مراسم با مشارکت گروهی از روستاهای منطقه انجام می‌گرفته است.
محمد اسماعیل اعتمادی در گفت‌وگو با ایسنا عنوان کرد: این مشارکت موجب شکل‌گیری نوعی شبکه اجتماعی و آیینی حول سوگواری امام سوم شیعیان شده است، مشارکت در روستاها در شبیه خوانی فدیشه، عمدتاً در خلال تماشا کردن مراسم و مخاطب بودن آن است و حتی در این مراسم هم شرکت گسترده دارند و در گذشته این شبکه محدود به چهار روستا بوده ولی در حال حاضر بیش از ۳۰ روستا در این مراسم شرکت می‌کنند و حضور فعال دارند.
جمعیتی بین ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر در مراسم شبیه خوانی فدیشه شرکت می‌کنند
وی ادامه داد: همچنین با توجه به گستردگی این مراسم علاوه بر روستاهایی که در سال‌های اخیر به این شبکه پیوستند، مراسم شبیه خوانی فدیشه مخاطبان و شرکت کنندگان قابل ملاحظه‌ای از سایر نقاط استان و کشور را هم دارد و این موضوع موجب شده که یکی از بزرگترین اجتماعات حول برگزاری مراسم شبیه خوانی در استان در روستای فدیشه رقم بخورد، در حال حاضر جمعیتی بین ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر در این مراسم شرکت می‌کنند که رقم قابل ملاحظه‌ای است.
اعتمادی گفت: نحوه اجرای مراسم به این صورت است که عزاداران صبح زود از روستاهای اطراف در روز عاشورا خودشان را به این روستا می‌رسانند و علم خاص روستای خود را در میدان محل اجرای مراسم تعزیه نصب می‌کنند و این علم هم تا بعد از ظهر که مراسم تمام می‌شود در همان محل قرار داشته و بعد از ظهر که مراسم تمام می‌شود دوباره عزاداران علم خود را برمی‌دارند و به روستای خود برمی‌گردند اتفاقی که در این مراسم می‌افتد این است که مردم روستای فدیشه هر زمان که عزاداران از یک روستایی وارد روستای فدیشه می‌شود با علم خاص روستای فدیشه که در حال حاضر به علم ملاعلی، که به همان ملاعلی موسسی معروف است به استقبال عزاداران می‌آیند.
وی توضیح داد: این مراسم را به علم سلام هم نام گذاشتند و عنوان علم سلام نام گرفته است که مراسم پیشواز از عزاداران روستاهای اطراف است در گذشته تعداد علم‌های سلام بیشتر بوده است و حداقل بر اساس مدارک موجود دست کم سه علم در روستای فدیشه وجود داشته است که توسط خانواده‌های خاصی گردانده می‌شده است ولی در حال حاضر فقط یک علم بیشتر نیست که همان معروف به علم ملا علی موسسی است، از گذشته‌های دور در زمانی که مراسم اجرا می‌شده مهمانان هم پذیرایی می‌شدند. افرادی که برای شرکت در این مراسم حضور پیدا می‌کردند با غذای خاصی که به حلیم نیشابور معروف است پذیرایی می‌شدند، الان هم این اتفاق می‌افتد در گذشته صرف ناهار داشتند و الان حلیم را از صبح شروع به توزیع می‌کنند و میهمانان از صبح که به روستا وارد می‌شود می‌توانند از این غذای حلیم که بسیار خوشمزه است صرف کنند و پذیرایی بشوند.
از میزبانی اهالی فدیشه تا پذیرایی با پخت نان و حلیم
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیشابور افزود: اما اتفاق دیگری که جالب توجه است این که در هنگام ظهر درب تمام خانه‌های اهالی روستای فدیشه باز می‌شود و تمام مهمانانی که در این مراسم شرکت کردند، توسط ساکنان و اهالی روستا پذیرایی نهار می‌شوند و تمام خانه‌ها به نحوی در این قضیه مشارکت دارند.
وی بیان کرد: تعداد دیگ‌های حلیمی که برای پخت حلیم استفاده می‌شده در گذشته ۷ عدد بوده است اما الان بیش از ۷۰ دیگ حلیم پخت می‌شود و هر دیگی حداقل پاسخگوی ۱۰۰۰ نفر مهمان است و همان جمعیت حدود ۷۰ هزار نفر را شامل می‌شود.
اعتمادی مطرح کرد: بحث دیگر پخت نان است، با توجه به اینکه که تعداد عزاداران و شرکت کنندگان در مراسم خیلی زیاد هستند از روز هشتم محرم اهالی روستا شروع به پخت نان در تنورهای سنتی که در همه خانه‌ها وجوددارد می‌کنند و تعداد زیادی حدود ۱۰ خروار گندم در روستاها آرد می‌شود و برای پخت نان استفاده می‌شود و این رقم بسیار بالایی است ضمن این که بخشی از نان مورد نیاز عزاداران را روستاهای مجاور تامین می‌کنند، یعنی ساکنان روستاهای مجاور در قالب نذر قسمتی از نان مربوط به عزاداری روز عاشورا را تقبل و پخت می‌کنند و برای این مراسم می‌آورند.
قدیمی‌ترین سند مکتوب درباره سنت شبیه خوانی در فدیشه مربوط به دوره قاجار است
وی گفت: قدیم‌ترین سند مکتوبی که در رابطه با سنت شبیه خوانی در فدیشه وجود دارد مربوط به سال‌های پایانی دوره قاجار است که این سند الان در دسترس است، هر چند که خود اهالی معتقد هستند که قدمت این مراسم خیلی بیشتر از این زمان بوده و قطعاً تا سده‌های قبل‌تر هم برمی‌گردد کسانی که مشغول به تعزیه گردانی و یا فهرست گردانی در روستای فدیشه هستند به ترتیب زمانی حاج ملا حسن موسسی، حاج ملاعلی موسسی، حاج محمد موسسی، حاج محمدرضا موسسی و حاج هاشم اخباری این‌ها افرادی هستند که به ترتیب زمانی به عنوان تعزیه گردان یا فهرست گردان در تاریخ شفاهی فدیشه نام ایشان برده شده است و الان هم اسامی ایشان وجود دارد.
اعتمادی اظهار کرد: در سال ۸۲ میدان جدید تعزیه در فدیشه احداث می‌شود، و آقای هاشم اخباری مسئولیت تعزیه فدیشه را بر عهده می‌گیرد و تقریباً از همین زمان تغییراتی در مراسم شبیه خوانی روستا به وجود می‌آید و حمایت‌های مادی بیشتری هم از این مراسم صورت می‌گیرد و این باعث می‌شود که فدیشه در رابطه با شبیه خوانی در سطح منطقه نیشابور و همچنین خراسان رضوی مرکزیت پیدا کند و قطعاً با ایجاد این بستر امکان حضور و هنرنمایی گروه‌های تعزیه خوانی و شبیه خوانی حرفه‌ای مثل حاج سید رضا بیضایی، حاج حسن عبدی و مرحوم محمد اسماعیل عباسی که این‌ها از منطقه زبرخان هستند و همچنین آقای حسن وکیلی و آقای رضا تولایی از منطقه کوهسرخ کاشمر و افراد دیگر به وجود می‌آید و این‌ها هم در این مراسم هنرنمایی می‌کنند هر چند که تا پیش از دهه ۸۰ شمسی عمدتاً شبیه خوانان از خود روستا بودند و غیر حرفه‌ای فعالیت می‌کردند ولی از دهه ۸۰ به بعد کار کاملا حرفه‌ای شد و شبیه خوانان مطرح کشوری در این مراسم حضور پیدا می‌کنند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیشابور افزود: کار دیگری که انجام شده است توسط متولیان، امر رسانه‌ای کردن این موضوع بود که نقش بسیار مهمی در معروف و مشهور کردن این مراسم پیدا کرد و تهیه گزارش‌ها و مستندات متعدد و پخش آن از رادیو و تلویزیون است که این امر باعث شهرت این مراسم شد به طوری که در سطح استان به ویژه در بین علاقه‌مندان به مراسم آیینی بسیار شناخته شده است و با استقبال گسترده مردم از این مراسم رو به رو شده است.
متولیان در روستای فدیشه سعی کرده‌اند که کمترین تغییرات در این مراسم به وجود بیاید
وی عنوان کرد: مراسم شبیه خوانی در دهه‌های اخیر مانند بسیاری از سنت‌های تعزیه خوانی استان و کشور یک سری تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته اما متولیان این موضوع در روستای فدیشه سعی کرده‌اند که کمترین تغییرات به وجود بیاید و با زنده نگه داشتن سبک اجرای این مراسم که همان سبک خراسانی و خاص منطقه خراسان است، این آیین را حفظ کنند و در نهایت خیلی تغییرات به وجود نیامد.
او گفت: اما از مهمترین مراسم شبیه خوانی می‌توانیم در حوزه فرهنگی اجتماعی و اقتصادی به مواردی اشاره کنیم نظیر تقویت ارزش‌های اعتقادی مردم، تقویت فرهنگ عاشورا، تقویت ادبیات تعزیه خوانی کشور و همچنین تقویت سرمایه فرهنگی و نمادین روستا و فراهم شدن بستر برای توسعه فرهنگی و مذهبی و افزایش و تقویت سرمایه اجتماعی در سطح منطقه و همچنین شناسایی، احیاء و ترویج سبک تعزیه خوانی خراسان که یک سبک خاص است.
وی در ادامه تصریح کرد: در کنار این‌ها از افزایش جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی روستا و به تبع آن فراهم شدن بستر برای توسعه گردشگری منطقه نیز می‌توانیم نام ببریم. حضور تعزیه خوانان زبده نیشابور و خراسان در این مراسم و اجرای بسیار عالی و با کیفیت سبک خراسان هم از مشخصه‌های منحصر به فرد این مراسم آیینی به شمار می‌آید با توجه به همین موارد بود که اداره میراث فرهنگی بر آن شد که تقاضای ثبت این مراسم را در فهرست میراث نا ملموس کشور بدهد و بنابراین با مکاتباتی که انجام شد با اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی و پیگیری‌هایی که انجام دادیم، نهایتا قراردادی با جناب آقای دکتر موسی الرضا غربی محقق و پژوهشگر و استاد دانشگاه در رشته انسان شناسی بسته شد و ایشان تحت نظارت محمود طغرایی که باستان شناس و مسئول دفتر ثبت آثار هستند، کار پژوهش و تهیه مستندات مربوط به آیین عزاداری و تعزیه خوانی فدیشه را انجام دادند که شامل تحقیقات کتابخانه‌ای بود و هم تحقیقات میدانی که انجام مصاحبه‌ها با متولیان موضوع، شبیه خوانان و همچنین مردم و اهالی روستا و روستاهای اطراف و تهیه گزارش‌ها، عکس‌ها و مواردی که لازم بود برای این پرونده ثبتی توسط دکتر غربی انجام شد و پس از تکمیل پرونده و تایید آن در دفتر ثبت میراث فرهنگی خراسان رضوی پرونده به وزارت متبوع ارسال شد و اخیرا خوشبختانه این تقاضا و پرونده مورد موافقت قرار گرفت و این آیین بسیار با شکوه در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شد.
روستای فدیشه یکی از روستاهای قدیم با پیشینه طولانی در بخش میان جلگه نیشابور است و حدود ۳۷ کیلومتر با شهر نیشابور فاصله دارد.