مسجد قاولقا در راز و جرگلان، بنایی تاریخی با نقاشی‌های دیواری منحصربه‌فرد
یکی از آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان راز و جرگلان، مسجد و مکتب‌خانۀ شفیعی است که در روستای قاولقا قرار دارد و به همین سبب به مسجد قاولقا شهرت یافته که ازنظر پلان و نقاشی‌های دیواری که دیوارهای مسجد را تزیین کرده بسیار جالب‌توجه است. این طرح‌ها شبیه شاخ قوچ در دستبافته‌های قوم ترکمن از قبیل نمد، فرش و پارچه‌های ابریشمی است.
این مسجد در روستای قاولقا از توابع بخش جرگلان، در فاصله ۴۰ کیلومتری از مرکز شهرستان قرار دارد. قدمت مسجد حدود ۱۰۰ سال است و ویژگی برجسته آن طرح‌های منحصربه‌فرد گیاهی دیوارهای داخلی آن است.
روستای قاولقا موقعیت دره‌ای دارد و در ۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر راز قرار گرفته است. مسجد و مکتب‌خانه بر شیب دامنه تپه ماهورهای حاشیه رودخانه سومبار ایجاد شده است. به‌نحوی‌که تمام معابر اطراف شیب زیاد به سمت رودخانه دارند. وجود رودخانه و آب مناسب در کنار موقعیت کوهستانی و دره‌ای منطقه که چراگاه و مراتع مناسبی ایجاد کرده، به‌طور طبیعی باعث شده اقتصاد زیست‌پایۀ مردمان این منطقه کشاورزی و دامداری باشد.
تاریخچه
از زمان بنیان‌گذاری بنای اولیۀ مسجد شفیعی قاولقا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی مسجد کنونی به استناد قول معمرین روستا و تاریخ درج‌شده بر روی چند سرستون مسجد سال ۱۳۸۰ هجری قمری است. نقاش مسجد که پیشۀ نجاری هم داشته و در نوسازی مسجد سهیم بوده، یکی از اهالی محل به نام اُراز مراد روزبه است که به سال ۱۳۱۳ در یکه سعود متولد شده و خاطراتی از زمان ساخت مسجد دارد. هشت سال بعد از نوسازی مسجد، بنای مکتب‌خانه یا مدرسه علمیه به سال۱۳۸۸ قمری (۱۳۴۷ شمسی) در مجاورت مسجد ساخته‌شده است. وجه‌تسمیه اثر به نام شفیعی به دلیل کارکرد مذهبی مسجد و مدرسه است که شفیع به معنای شفاعت کننده بر آن نام نهاده شده است. همچنین نام قاولقا در زبان ترکمنی به معنای «جمع شدن» است. در این خصوص دو نقل‌قول وجود دارد: اول به دلیل شرایط طبیعی و دره‌ای روستا که در دو سوی آن کوه‌ها به هم نزدیک شده (یا جمع شده) و دوم اینکه اهالی روستا پس از مهاجرت از ترکمنستان در این آبادی جمع شده‌اند و به همین دلیل محل را قاولقا نام نهاده‌اند.
ویژگی‌ها
مهم‌ترین ویژگی مسجد و مکتب‌خانه قاولقا وجود تزئینات نقاشی با نمادهای خاص ترکمنی در دیوارهای مسجد و نیز تزیین سرستون‌های چوبی ایوان مسجد و مکتب‌خانه در این مجموعه است. وجود سنت تزیین مکان مقدس یک رسم باستانی است که ریشه در دوره پیش‌ازتاریخ دارد و نمونه‌های بارز آن در فلات ایران «معبد منقوش زاغه» و در ترکیه «پرستشگاه چَتل هویوک» است. رسم تزیین مکان‌های مقدس با نقاشی در دوره‌های جدیدتر و با پیشرفت‌های تکنولوژیک به‌تدریج رنگ‌باخته و با آرایه‌های معماری پیشرفته‌تر همچون گچ‌بری و کاشی‌کاری جایگزین شد. از این‌رو، وجود نقاشی‌های کاملاً بومی همراه با نمادپردازیِ قوی در مسجد قاولقا از ویژگی‌های خاص این اثر منحصربه‌فرد است.
مشخصات اثر
مسجد و مکتب‌خانۀ شفیعی مجموعاً به مساحت ۳۰۴ مترمربع در مرکز روستای قاولقا قرار دارد. طی دورۀ قاجار تا اوایل قرن حاضر بسیاری از روستاها ایران دارای مکتب‌خانه‌هایی بودند که وظیفه تربیت شاگردان و آموختن شرعیات دینی و مذهبی را بر عهده داشتند. در روستای قاولقا این مکتب‌خانه در کنار مسجد ساخته‌شده و یک مجموعه واحد مذهبی را تشکیل داده است. مسجد و مکتب‌خانه در شیب دامنه و بر کناره چپ رودخانه سومبار ساخته‌شده است. به دلیل شیب زیاد دامنه در این بخش از روستا، برخی مساکن روستایی و نیز مسجد و مکتب‌خانه با ساختار پلکانی ایجاد شده است، به‌نحوی‌که صحن مسجد در شرق ایوان، روی بام یک واحد انباری قرار گرفته است. مسجد و مکتب‌خانه با مصالح خشت و گل ساخته‌شده و سقف مسطح تیرپوش دارند. مسجد در ضلع جنوبی و مکتب‌خانه در ضلع شمالی مجموعه ساخته شده‌اند. بنای مسجد از یک تالار مستطیل شکل ستون‌دار و یک پیش تالار یا ایوان ستون‌دار با جهت‌گیری شمال شرقی-جنوب غربی تشکیل شده است. پلان تالار مسجد (شبستان) مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۹/۵ متر در ۶/۵ متر است. با وجود این به دلیل شیوه ساخت و مصالح به‌کار رفته درمجموعه، بنای مسجد کاملاً گونیا و راست‌گوشه نیست و ابعاد هر ضلع به‌صورت جزئی با هم اختلاف دارد.
در جلوی مسجد (ضلع شمال شرق) یک ایوان ستون‌دار کشیده و باریک وجود دارد که سقف آن مانند شبستان مسجد تیرپوش است. سقف ایوان روی پنج ستون چوبی از جنس ارس قرار گرفته است. ستون‌ها دارای سرستون‌های خراطی‌شده به شکل پیچ‌های دوگانۀ حلزونی (مشابه سبک ایونیک در معماری یونانی) بر یکی از سرستون‌ها تاریخ ۱۳۸۰ قمری درج‌شده که زمان ساخت آن‌ها را نشان می‌دهد. این نوع سرستون‌ها که علاوه بر ایوان مسجد، در ایوان ستون‌دار بسیاری از مساکن روستایی منطقه جرگلان هم دیده می‌شود، به عقیده بسیاری از محققان، نماد مذکور شاخ پیچ خورده قوچ است که در باورهای قوم ترکمن نقش مهمی دارد و اشاره به قوچ ذبح شده توسط ابراهیم خلیل‌الله است. وجود یک جفت شاخ قوچ بر لب بام ایوان ستون‌دار این اندیشه را تقویت می‌کند.
همچنین نقش سر قوچ، کاملاً مشابه نمونه‌های نقش شده در مسجد قاولقا در بین منسوجات و دست بافته‌های منطقه جرگلان ازجمله در نقوش نمدها، فرش ترکمن و حتی برخی پوشاک با طرح سوزن‌دوزی شده وجود دارد.
مهم‌ترین بخش مسجد تالار ستون‌دار است که شبستان و محل برپایی نماز است و با نقاشی تزئین شده است. این تالار دو در ورودی دارد که به ایوان ستون‌دار باز می‌شوند. در سمت مقابل ورودی، دیوار قبله قرار دارد که سراسر آن با نقوش و نمادهای سنتی ترکمنی نقاشی شده است. این دیوار با سه خط افقی به چهار نوار موازی تقسیم شده و تمام سطح آن با نقوشی تزیین شده است. محراب به شکل یک فرورفتگی ساده قوس‌دار در میانۀ دیوار قبله قرار گرفته است. در وسط محراب یک نماد نقشی به شکل سه جفت شاخ پیچ خورده قوچ بر یک محور عمودی روی‌هم نقش شده است. در بالای این نماد، یک نقش به شکل دو لوزی تودرتو دیده می‌شود.
مشابه همین نقش در ابعاد بزرگتر در طرفین محراب بر دیوار قبله نقش شده، هر طرف سه نقش که درمجموع هفت نماد با قوس‌های دو پیچان را نشان می‌دهد. حاشیه‌های فرورفتگی محراب، با پیچک‌های کوچک تزیین شده که در قسمت بالای محراب به شکل یک نماد گیاهی درآمده و تصویر انتزاعی درخت مانندی را تشکیل داده است. در حدفاصل هر یک از نمادهای دوپیچان دیوار قبله، گلک‌هایی با هشت گلبرگ نقش شده است که گلبرگ آن‌ها به‌صورت متناوب سفید و سرخ‌رنگ است. سایر دیوارهای مسجد فقط تا لبه طاقچه پنجره‌ها تا حد ازاره به‌صورت یکدست نقاشی شده و نقوش کمرنگی مشابه طرح‌های دوپیچان در دیوار ضلع شمالی و جنوبی هم دیده می‌شود که رنگ‌گذاری نشده‌اند.
یکی از دلایل اصلی متروک شدن مکتب‌خانه تغییر نظام آموزش از مکتب‌خانه به مدرسه است که سال‌ها پیش در تمام ایران نظام آموزش مکتب‌خانه‌ای را از میدان به‌در کرد.