قلعه سفید جاجرم، بنایی ماندگار از دوران قاجار
شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان قرارگرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می‌شود. این شهرستان با مساحت ۳۶۵۴ کیلومتر دارای سه شهر، سه بخش، پنج دهستان و ۵۵ آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم در سال ۱۳۹۰ بالغ‌بر ۳۶۸۹۸ نفر برآورد گردیده است.
این شهرستان به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروانرو همواره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به‌طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه‌های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکۀ راه¬های قدیم و متروک ماندن راه‌های کاروانرو و کاروانسراها به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به‌سرعت افول کرد.
در چندین متن تاریخی مربوط به دوره قاجار نام قلعه سفید ذکرشده که همه آن را قلعه‌ای متروکه و قدیمی ذکر کرده‌اند که نشان می‌دهد قلعه پیش از دوره قاجار آباد بوده است. ازجمله، علینقی حکیم الممالک از همراهان ناصرالدین‌شاه در اولین سفرش به خراسان در سال ۱۲۸۶ هجری قمری در کتاب «روزنامه سفر خراسان» قلعه سفید را دیده و در مورد آن چنین نوشته است: «پس از جعفرآباد به فاصله یک‌فرسنگ در زیردست جاده قلعه‌ای بلاسکنه است موسوم به قلعه سفید. این قلعه در تواریخ به دژ سفید معروف است و چون از محاذات او بگذرند تا جاجرم دیگر آبادی و قلعه‌ای مشهود نیست…». همچنین میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس به هنگام همراهی ناصرالدین‌شاه در سفر خراسان می‌نویسد: «…از حوض جاجرم که یک‌فرسخ طی مسافت نمودند در طرف دست راست دور از خط راه قلعه موسوم به قلعه سفید است که حالا بایر است.» بنابراین آنچه مسلم است قدمت اثر حداقل به دوره قاجار بازمی‌گردد. وجه‌تسمیه اثر به نام قلعه یا دژ سفید روشن نیست، ولی با توجه به اینکه قلعه در میانه دشت به رنگ سفید از دور پدیدار است، شاید بتوان وجه‌تسمیه قلعه را همین موضوع دانست.
قلعه‌های کشاورزی مربوط به‌نظام ارباب‌ورعیتی مدت‌ها از عناصر اصلی روستاهای ایران بوده‌اند و نه‌تنها رایج‌ترین شکل زمین‌داری را تشکیل می‌داده، بلکه شاکله‌ی اصلی نظام اجتماعی-اقتصادی مملکت را هم‌شکل می‌دادند که باعث می‌شد قدرت و ثروت در دستان درصد محدودی از جمعیت یا همان اربابان متمرکز شود (Dandamaev and Lukonin ۱۹۸۹؛ Lambton ۱۹۵۳). قلعه سفید نیز از این قاعده مستثنا نیست و بررسی منابع تاریخی، تحقیقات مردم شناختی و نیز بررسی وضعیت پلانی-متری قلعه همین موضوع را تایید می‌کند.
بر این اساس این قلعه تاریخی یک قصبه یا آبادی بارودار مربوط به خوانین و زمین‌داران بزرگ در منطقه جاجرم است که پیش از دوره قاجار احداث‌شده و پس از مدتی متروک ماندن در دوره قاجار، درنهایت در دوران پهلوی اول با لایروبی و دایر کردن قنوات و توسعه کالبدی دوباره مورداستفاده قرارگرفته است. این قلعه پس از تصویب قانون اصلاحات اراضی و بروز انقلاب سفید متروک شد و به دلیل ترمیم نشدن و رها شدن به‌سرعت دچار زوال و فرسایش شد.
ازنظر معماری، شکل اصلی قلعه متشکل از یک فضای مستطیل منظم به ابعاد ۷۵ در ۱۱۵ متر است که در جهت شرقی-غربی با انحراف حدود ۳۵ درجه ساخته‌شده است. در چهارگوش و امتداد دیوارهای قلعه یازده برج مدور ساخته‌شده است: این‌ها عبارت‌اند از پنج برج در امتداد ضلع‌های بلند و یک برج در میانه ضلع کوتاه که در مقابل آن دروازه قلعه در ضلع مخالف در دیوار شرقی ساخته‌شده است. دروازه اصلی قلعه با درب چوبی بزرگ دو لته در وسط دیوار ضلع شرقی قرار و در امتداد آن در محور جنوب شرقی-شمال غربی کوچه/معبری تا انتهای قلعه کشیده شده است. در طرفین این معبر چندین واحد مجزا قرار دارد که بخش‌های مختلف داخلی ازجمله انبارها، واحدهای کارگاهی، مسجد/نمازخانه، باره بند و طویله‌ها، اتاق‌های دهقانان، اتاق نماینده ارباب یا مباشر، واحدهای خصوصی ارباب و سایر بخش‌ها را تشکیل می‌دهند. بیشتر این واحدها با الگوی «حیاط مرکزی» ساخته‌شده و باوجود شباهت کلی در پلان، ازنظر اندازه و جزییات باهم فرق دارند. پس از گذر از دروازه در سمت چپ معبر نمازخانه/مسجد قلعه قرارگرفته که ۴۳/۶۲ مترمربع مساحت دارد. مقابل مسجد تعدادی از واحدهای دهقانی در اطراف حیاط مرکزی ایجادشده‌اند. در پشت این مجموعه مسکونی دهقانی، در سمت راست خیابان/معبر، شش اتاق باریک و کشیده مستطیلی به طول ۵۰/۸ در ۹۰/۲ متر قرارگرفته که واحدهای کارگاهی ازجمله کارگاه پارچه‌بافی بوده‌اند.
در دوره پهلوی حاج علی‌اکبر جاجرمی با تملک قلعه و اراضی کشاورزی اطراف، به توسعه قلعه اقدام نموده و بخش‌هایی به قلعه اصلی افزود.
در فاصله ۲۰۰ متری جنوب شرق قلعه، گورستان ساکنین قلعه قرار دارد که سنگ‌قبرهای تعدادی هنوز حفظ‌شده و اغلب تاریخ‌ها مربوط به دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی است که آخرین مرحله اقامت در قلعه سفید را نشان می‌دهد.
از نکات قابل‌توجه در مجموعه قلعه سفید وجود یک کوره آجرپزی در فاصله ۳۰۰ متری شمال شرق ارگ است، پلان کوره متشکل از یک فضای مستطیل شکل میانی (قمیر) که دو فضای کوچک‌تر بافرم مربع (آتشدان) بر میانه طول‌ها آن واردشده و در مجموعه یک چلیپا را شکل می‌دهند. کوره یادشده توسط حاج علی‌اکبر جاجرمی و به‌منظور تهیه آجر موردنیاز جهت احداث ساختمان اربابی و تولید تنبوشه‌های سفالی انتقال آب ساخته‌شده است.
قلعه سفید با شماره ۳۱۷۲۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.