سفری در قلعه رمزآلود ضحاک
موقعیت مکانی قلعه ضحاک
قلعه ضحاک یا آژدهاک یا داش قلعه در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. موقعیت مکانی قلعه ضحاک ۲۸ کیلومتری شرق عجب‌شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در ۹۵ کیلومتری جنوب تبریز است. این قلعه با نام محلی نارین قالا و در تاریخ با نام‌های متعددی ازجمله ضحاک اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی نامیده شده است.
تاریخچه قلعه ضحاک
یک هیئت باستان‌شناسی آلمانی در سال ۱۹۷۱ میلادی قلعه ضحاک را برای اولین بار موردبررسی و تحقیق قرار داد. از آثار باقی‌مانده برج‌های نیم استوانه‌ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ‌های مکعب مستطیلی است مشخص‌شده که قلعه ضحاک از بناهای بازمانده پایان دوره اشکانی و ساسانی است.
در بررسی باستان‌شناسی منطقه، سفال‌هایی به‌دست‌آمده که مربوط به حاکمیت‌های پیش از اشکانیان است، به همین خاطر بسیاری از محققان قدمت این قلعه را مربوط به آژدهاک مادی می‌دانند که تا دوره تیموریان برپا بوده است اما چون این قلعه در دوره اشکانی رونق زیادی داشته و برج‌های دیده‌بانی اشکانی نیز همچنان سالم است، آن را مربوط به دوره اشکانی می‌دانند.
کاربرد قلعه ضحاک هشترود
این قلعه نیز ازجمله قلعه‌هایی است که در منطقه‌ای کوهستانی و صخره‌ای ساخته‌شده است و شواهد نشان می‌دهد که به‌احتمال زیاد، دژی نظامی بوده است. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده‌کاری‌شده است. این قلعه که به‌عنوان دژ شناخته می‌شد، دارای معماری است که کارکرد نظامی آن را به ذهن نزدیک می‌کند.
وجه‌تسمیه قلعه ضحاک
وجه‌تسمیه نام قلعه از نام ضحاک و آژدهاک شخصیتی اساطیری شاهنامه گرفته‌شده است. شخصی به نام ضحاک که فردی دارای نژاد تازی است که در این قلعه زندگی می‌کرده است که توسط کاوه آهنگر از تخت به زیرکشیده شد.
ضحاک سمبل مردی است که ابلیس بر شانه‌هایش بوسه زد و از جای بوسه دو مار رویید که باید هرروز مغز تازه دو جوان را می‌خوردند، بنابراین ضحاک هرروز مغز دو جوان ایرانی را به مارها می‌داد تا سیر شوند تا اینکه آهنگری درفش کاویانی بر دوش از شهری در نزدیکی این قلعه به نام خروجستان قیام کرد و ضحاک را به زیر تخت کشید.
این قلعه را برخی همان قلعه مادی آژدهاک می‌دانند و قسمتی از دیوار اورارتو در این محل را دلیلی برای اثبات این امر می‌دانند. مینورسکی در سال ۱۹۴۳ و بار دیگر در سال ۱۹۶۴ نام کهن قلعه ضحاک را بر آن داده و معتقد است که قلعه ضحاک با محلی که بطلمیوس به‌عنوان فاناسپا از آن نام‌برده مطابقت دارد.
در منابع یونانی و نوشته‌های پلوتارک از قلعه ضحاک با واژه‌هایی مانند «فراسپ»، «فاناسپا» که به معنی اسب باری، اسب تیزرو و اسب پیش‌رونده است، یادشده است. چنانچه در بخش گردشگری نم نمک اشاره‌کرده‌ایم پلو تارک در نوشته‌های خود به شکست آنتونی رومی از فرهاد چهارم اشکانی به علت راه‌های کوهستانی کَس نگذر، زمستان سخت «کهرتون» یا «هشترود»، خطاهای استراتژیکی، تاکتیکی و سیاسی فرمانده خودخواه رومی، مبارزه مردانه مردم منطقه، دفاع قهرمانانه فراسپ، مبارزه همگان علیه ارتش روم و استحکامات فراسپ در سال ۳۶ ق. م در قلعه فراسپ بعد از ۲۷ روز نبرد اشاره دارد. در این نبرد ۳۵ هزار نفر رومی کشته شدند.
معماری قلعه ضحاک
قلعه ضحاک به طول ۱۰کیلومتر و به عرض ۲ کیلومتر است و از سه طرف مشرف‌به پرتگاه است. بخش‌های تشکیل‌دهنده این قلعه عبارت‌اند از مخازن سنگ، آب‌انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها آثار دیگر وجود دارد.
نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین کنده‌شده و نیم دیگر در کوه و به‌صورت حفره‌ای است و این حفره‌ها دارای آب‌انبار هستند. دیوارهای این قلعه کنده‌کاری‌شده است. طاقچه‌های کوچکی بر دیوارهای این حفره‌های سنگی، وجود دارد. تک حفره‌هایی نیز که در صخره‌های عمودی کوه کنده‌شده‌اند در این قلعه دیده می‌شود.
در دامنه کوه مقابل آب چشمه‌ای قرار دارد از روی پشته مابین، با فشار متوسط لوله‌هایی که در زمین کار گذاشته‌شده می‌گذرد و به ارتفاع قلعه می‌رسد. بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق یک متر است. لوله‌های گلی از تکه‌های خورد تکمیل‌شده در یکدیگر رفته و در بستر قرارگرفته‌اند.
فضای اطراف قلعه حفره‌هایی وجود دارد که نشان‌دهنده تاراج و کندوکاوهای غیرمجاز غارتگران برای یافتن عتیقه است.
تنها بنایی که از قلعه تقریباً سالم مانده، چهارطاقی است اما این بنا نیز باگذشت زمان، پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب و دوباره بازسازی‌شده است. در این قلعه یک تالار وسیع ۱۱ در ۱۱ با راهروهای جانبی کشف‌شده است که این راهرو با گچ‌بری‌ها در طرح و نقش‌های متنوع انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه با رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزیین شده‌اند.
آجرهایی با ابعاد ۳۲ در ۳۲ و ارتفاع ۱۰ سانتی‌متری و گچ، مصالح به‌کاررفته در این چهارطاقی است. این قلعه روی تپه‌ای مسطح قرار دارد.
نگاره به‌دست‌آمده این قلعه، تصویر کلاغی است که پنجه بر پشت گاو زده و شبیه میترا در آیین مهر است. در کنار این نگاره، نگاره‌های دیگری مانند یک سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یک ایزد بانو و تصویر یک مرد در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید نیز وجود دارد.