خدای مارگونه لائوسی، در تکاپوی ثبت در یونسکو
ناگا، خدای افسانه‌ای نیمه انسان و نیمه مار، بر سر معبدی در شهر تاخک در لائوس قرار دارد. پیروان مذاهب مختلف از جمله بودیسم و آنیمیسم در این کشور آسیای جنوب شرقی آن را به عنوان خدای آب می‌پرستند. همچنین، این خدا یکی از نقش‌های اصلی در طرح‌های بافندگی لائوس است.
در لائوس، افسانه‌ای حاکی از آن است که یک الهه آب زیبا، نیمه مار و نیمه انسان، که به نام ناگا شناخته می‌شود، یک بافنده زیبا را فریب می‌دهد تا در اعماق رودخانه مکونگ عروس او شود.
این خدای اژدهامانند را می‌توان در همه جای جنوب شرقی آسیا، از بام‌های معابد مختلف گرفته تا روی نقاشی‌های دیواری و در پیچ و خم نرده‌های پلکانی که به سالن‌های مناجات منتهی می‌شوند، خواهید دید.
کیانگ اونفایونگ، بافنده‌ای در شهر لوآنگ پرابانگ، درست مانند مادر و مادربزرگش، طرح ناگا را در پارچه‌های مختلف گنجانده است. او با خنده می‌گوید: «شاید اگر چیز واقعاً زیبایی ببافم، ناگا با من هم ازدواج کند.»
ناگا در زندگی روزمره لائوس و تولید پارچه آنقدر مهم است که این کشور معتقد است یونسکو باید به آن توجه کند. امسال لائوس، نقوش ناگا در بافندگی را معرفی و در فهرست نمایندگی میراث فرهنگی ناملموس سازمان (ICH) نامزد کرد. این عمل تجلیلِ اهمیت باورها، آداب و رسوم و مهارت‌هایی مانند رقصیدن، تهیه غذا و صنایع‌دستی فرهنگ‌ها و مکان‌های خاص را به رسمیت می‌شناسد. آداب و رسوم کشورهای مختلف به عنوان میراث ناملموس در جلسه‌ای در دسامبر هر سال در پاریس ثبت می‌شود. مواردی که در سال‌های گذشته به این لیست اضافه شده‌اند شامل غذاهای خیابانی سنگاپور، موسیقی فادوی پرتغالی و ساخت پارچه پوست در اوگاندا می‌شوند. امسال هنر خوشنویسی ایران هم در این فهرست به ثبت جهانی رسید.
قرار گرفتن در این فهرست هم می‌تواند باعث شناخته شدن سنت‌های قدیمی شود و هم از طریق مطبوعات به جذب گردشگر کمک کند. با توجه به اینکه سنت‌های بافندگی به دلیل جهان گرایی در خطر هستند، می‌توان با یک اقدام به‌موقع ناگا را برای نسل‌های آینده در صنایع دستی سنتی لائوس حفظ کرد.
ریشه‌های ناگا
لائوس، یک کشور کوچک محصور در خشکی که بین تایلند، کامبوج، ویتنام، چین و میانمار قرار گرفته است و مردمش بیش از ۲۰۰۰ سال است که خدایان مارگون را پرستش می‌کنند. ناگا یاناک در لائوس که در صنایع دستی، معماری و جشنواره‌ها دیده می‌شود، گروه‌های قومی مختلف این کشور را متحد می‌کند؛ در این کشور حداقل ۵۰ گروه قومیتی وجود دارد این الهه پلی برای وحدت میان پیروان آیین آنیمیستی و بودایی است.
استفان رنسون، کارشناس ناگا در آزمایشگاه قوم‌شناسی و جامعه‌شناسی تطبیقی در پاریس می‌گوید: «خدایان آب به شکل مار، اژدها و تمساح در میان ساکنان مونکمر لائوس از حدود ۴۰۰۰ سال پیش پرستش می‌شدند.»
این جوامع اولیه که از کشاورزی، ماهیگیری و جمع‌آوری علوفه روزگار می‌گذارند، ارتباط قوی با آب داشتند و دارند. هنگامی که بودیسم در قرن چهاردهم معرفی شد، ناگا به عنوان محافظ دین مورد تقدس و تبرک قرار گرفت. در واقع، هنگامی که مردان جوان لائوسی به عنوان راهبان بودایی منصوب می‌شوند، آن‌ها راناک می‌نامند، زیرا آن‌ها در مقابل ناگا سوگند می‌خورند.
یک بافنده، طراح و عضو انجمن صنایع دستی لائوس، می‌گوید: «از روزی که به دنیا آمده‌ایم، داستان‌هایی در مورد ناگا به‌عنوان جد و محافظ خود شنیده‌ایم. این که هر زن شی‌ای دارد که روی آن طرح یک ناگا وجود دارد.» او با وزارت اطلاعات، فرهنگ و گردشگری لائوس در مورد درخواست ثبت از طرف یونسکو همکاری داشته است.
زنان لائوسی لباس‌های رنگارنگ، دست‌بافته‌ها و یا دامن‌های خمره‌ای می‌پوشند، با نقش‌های پیچیده ناگا که روی لبه لباس دوخته شده است. این تنها یکی از راه‌هایی است که خدای مار در بافت شهرها و روستاها در هم می‌پیچد و از زندگی روزمره جدا نیست.
چندین شکل از خدای مار در معابد بودایی، از مثلث طلایی گرفته تا اعماق جنوب کشور، بر روی پله‌های ورودی معابد وجود دارد. به عنوان نمونه، یک مجسمه نُه سر طلایی بالای سر بودا حین مراقبه در معبد بودایی قرن شانزدهمی وات سی مانگ در پایتخت وینتیان حضور دارد. قایق‌های چوبی دم‌بلندی که برای حمل‌ونقل و گردشگری استفاده و در کانال‌های پرآب مکونگ پرسه می‌زنند هم طرحشان را از ناگا تقلید کرده‌اند.
شهر مارها
مرکز هنرهای سنتی و قوم‌شناسی (TAEC) موزه‌ای در لوآنگ پرابانگ است که در آن می‌توانید مار رودخانه را در نمایشگاه‌های مجموعه نساجی یا در میان اقلام صنایع‌دستی مشاهده کنید. تارا گوجادور، یکی از بنیانگذاران این مرکز، می‌گوید: «امروز، ناگا در آیین‌های بومی آنیمیست و بودایی معاصر ادغام شده است.»
شاید بهترین مکان برای دیدن ناگاها لوآنگ پرابانگ باشد، شهری که در فهرست میراث جهانی یونسکو به رسمیت شناخته شده است و در محل تلاقی رودخانه‌های مکونگ و نامخان قرار دارد. مسافران آن را به خاطر ترکیبی از معابد خیره کننده بودایی و معماری دوران استعمار فرانسه می‌شناسند. اما برای لائوس، این شهر یک گذرگاه مهم برای ناگا است که گفته می‌شود از آبراه‌های خود برای سفر بین دنیا ارواح و جهان انسان استفاده می‌کند. مارها از تمام ۳۳ معبد شهر محافظت می‌کنند.
طبق افسانه، ۱۵ ناگا از لوآنگ پرابانگ محافظت می‌کنند و ارواح حامی خود را طی جشنواره قایق‌ها در ماه اوت و جشنواره پاییزی چراغ‌ها که شناورهای مار مانند در شهر رژه می‌روند و در مکونگ رها می‌شوند گرامی می‌دارند.
ناگاها در بافندگی
قبل از اینکه لائوس زبان نوشتاری را بپذیرد، منسوجات تاریخ شفاهی و داستان‌های عامیانه را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کردند. در این داستان‌ها که با ابریشم و پنبه روایت می‌شوند، ناگا قهرمانی مهیب، در عین حال هم نجیب و هم خیانتکار، و روحی نگهبان است که می‌تواند فراوانی و وفور نعمت را به مردم عطا کند یا فاجعه به بار آورد.
در گذشته، زنان برای نشان دادن مهارت خود، نقوش پیچیده می‌بافتند. زنان دیگر نیز به نشانه احترام و تکریم این توانایی منسوجات منقوش را می‌خریدند. با این حال، دهه‌ها جنگ طولانی و بی‌ثباتی در اواسط قرن بیستم بر تولید ابریشم و دسترسی به بافته‌های با کیفیت بالا تأثیر گذاشت.
نسل‌های جوان به‌طور فزاینده‌ای به مناطق شهری مهاجرت می‌کنند و کمتر به بافتنی می‌پردازند. در مغازه‌ها و بازارهای صنایع دستی، فروش منسوجات منقوش کارخانه‌ای ارزان‌قیمت از طرح‌های دستبافت پیشی گرفته است. یک بافنده می‌گوید: «اگر بافندگی از بین برود، داستان‌های ناگا نیز به همین سرنوشت دچار خواهد شد.»
بسیاری از بافندگان لائوس، هنوز در روستاهای خود به تجارت این منسوجات دستی می‌پردازند. سایر بافندگان را می‌توان در کارگاه‌ها و مراکز آمشی در وینتیان یافت، که به روی بازدیدکنندگان تورها و کلاس‌ها باز هستند.
بافندگان با استفاده از ابریشم یا پنبه بر روی دستگاه‌های بافندگی چوبی سنتی، «بدن‌های ناگا» را با نخ‌های سفید می‌بافند و کلاف‌هایی به رنگ‌های قرمز، سبز و طلایی، رنگ‌هایی که با قدرت و جادو مرتبط است، را برای تاج در نظر می‌گیرند. بافندگان نخ‌ها را به صورت مربع، مثلث و خطوط موازی می‌بندند که تصویر عبور ماری بر روی ابریشم را تداعی می‌کند.
میراث فرهنگی ناملموس چیست؟
یونسکو (بازوی فرهنگی سازمان ملل متحد) در سال ۱۹۷۲ با تمرکز بر شاهکارهای معماری مانند کولیسئوم رومی، دیوار بزرگ چین و ماچو پیچو، به رسمیت شناختن سایت‌های میراث جهانی را آغاز کرد.
در آن زمان، یونسکو میراث فرهنگی را به عنوان سازه‌هایی تعریف کرد که با استفاده از مواد و روش‌های باستانی ساخته شده‌اند. این معیارِ محدود، این واقعیت را نادیده می‌گیرد که فرهنگ را می‌توان با روش‌های بی‌شماری بیان کرد. در سال ۲۰۰۳، یونسکو پارامترهای خود را گسترش داد تا شامل فرهنگ زنده یا ناملموس مانند موسیقی، رقص، داستان‌سرایی، جشنواره‌ها و صنایع‌دستی نیز شود.
کشورها برای قرار گرفتن در فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس، درخواستی را به دبیرخانه یونسکو در پاریس ارسال می‌کنند. سپس گروهی از فولکلورشناسان و مردم‌شناسان کشورهای عضو، میراث نامزدشده را ارزیابی می‌کنند تا مشخص کنند این نامزدها تا چه حد با دیگر میراث‌ها متفاوت بوده و نماینده و معرف جامعه خودشان هستند. در نهایت، اعضای یونسکو در نشست سالانه‌ای که در ماه دسامبر برگزار می‌شود، در مورد مواردی که باید به فهرست اضافه شوند، رأی می‌دهند.
گوجادور می‌گوید: «میراث فرهنگی ناملموس، زندگی پشت یک فرهنگ است. بدون اعتقادات، مراسم، موسیقی، غذا، زبان و کارهایی که به یک جامعه روح می‌بخشد، اماکنی مانند لوآنگ پرابانگ پوسته‌هایی خالی و بی‌ارزش خواهند بود.»
در ۱۶ دسامبر، یونسکو ۴۸ مورد جدید از جمله جمع‌آوری ترافل ایتالیایی و ارکسترهای گاملان اندونزیایی را به فهرست آثار ناملموس اضافه کرد. نقوش ناگا در منسوجات لائوس موفق به ثبت نشدند، اما کسانی که روی این پیشنهاد کار کردند امیدوارند این نقوش در سال‌های آتی به رسمیت شناخته شوند.
شاخصه‌هایی مانند ملموس و ناملموس برای بافندگانی مانند اونفایونگ وجود ندارد. مار عظیم رودخانه برای آنان تغییرناپذیر است و هر روز در امتداد بافته‌های ابریشمین و پنبه‌ای می‌پیچد و می‌چرخد. اونفایونگ می‌گوید: «ناگا واقعی است. او همه جا هست.»