سندی نویافته و منحصربه‌فرد از شیخ محمد خیابانی
در زمان مطالعه برای گردآوری محتوای نمایشی خانه موزه شیخ محمد خیابانی، تلاش بر این بود تا با دستیابی به امضای این شخصیت مبارز و آزادی‌خواه، ضمن نمایش آن در مجموعه اسناد موزه، در صورت امکان از این اثر به‌عنوان دستمایه‌ای برای طراحی نشان‌واره خانه موزه نیز استفاده شود.
نتیجه این کوشش‌ها دستیابی به تصویری از یک سند مهم تاریخی بود که در آن، اثر مهر تنظیم‌کنندگان عریضه‌ای خطاب به ولیعهد وقت قاجار درباره ضرورت تسریع در اعزام وکلای آذربایجان به دارالشورای کبری دیده می‌شود، یکی از مهرهای نقش بسته بر روی این سند (دومین مهر) متعلق است به شیخ محمد خیابانی، مهر مذکور از لحاظ فرم همانند سایر مهرهای مرسوم در آن دوره بوده و در متن آن نام صاحب مهر (محمد خیابانی) حکاکی شده است.
با آنکه دستیابی به تصویر این سند که به لطف نواده محترم آن شهید حاصل شد، در جای خود بسیار حائز اهمیت بود، با این وجود تلاش‌ها برای یافتن اثری از امضای شیخ محمد خیابانی بر روی اسناد و مکاتبات تاریخی تداوم یافت تا اینکه در جریان پژوهش بر روی مجموعه اسنادی که تصاویر آن‌ها از طریق “سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران” در اختیار این خانه موزه قرار گرفته بود، سند مهمی به دست آمد که در عین اهمیت به لحاظ مطالعات تاریخی در مورد فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیخ محمد خیابانی، متضمن امضای ایشان نیز بود و این اثر طی نوشتار حاضر برای نخستین بار فرصت انتشار می‌یابد.
سند مذکور در واقع تعهدنامه‌ای است که در راستای انتشار روزنامه تجدد و بر اساس مقررات رایج از سوی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه وقت از مدیر مسئول روزنامه (شیخ محمد خیابانی) اخذ و به امضای او رسیده، متن سند به این شرح است: «این‌جانب در اداره انطباعات وزارت معارف و اوقاف ملتزم و متعهد می‌شوم که در موقع نشر جریده خود کاملاً مراعات قانون مطبوعات را نموده و تقبل می‌کنم که در صورت تخلف مجازات‌هایی که در قانون معین است، از عهده برایم و محض استحضار خاطر اولیاء وزارت جلیله اطلاعات ذیل را تقدیم می‌نمایم و در صورت تغییر هریک از کیفیات ذیل در ثانی معلومات لازمه را کتباً اطلاع خواهم داد.
(۱) اسم و رسم مدیر روزنامه: شیخ محمد خیابانی
(۲) محل اداره آن: تبریز بازارچه صفی
(۳) اسم و رسم مطبعه که روزنامه در آن به طبع خواهد رسید: مطبعه امید
(۴) عنوان روزنامه و جریده و ترتیب طبع آنکه یومیه، و هفتگی یا ماهانه است: تجدد عجالتاً در هفته دومرتبه
(۵) عده چاپ هر نمره: فعلاً شش‌صد نسخه
(۶) مسلک روزنامه و سیاق مطلب آن: ناشر افکار دمکراسی
(۷) هرگاه اعلانی از طرف وزارت معارف رجوع شود، مجانا طبع نمایم
(۸) از هر شماره در موقع انتشار چهار نسخه برای وزارت معارف و کتابخانه بفرستم
به تاریخ: ۲۴ شهر: شوال، برج : اسد، قوی ئیل ۱۲۹۸
محل امضای مدیر مسئول»
تصویر این سند ارزشمند تاریخی به همراه تصویر امتیازنامه انتشار روزنامه تجدد هم‌اینک در خانه موزه شیخ محمد خیابانی در تبریز به نمایش درآمده و در معرض بازدید علاقه‌مندان است.
زندگی پرفراز و نشیب شیخ خیابانی
شیخ محمد خیابانی در سال ۱۲۹۷ هجری قمری برابر با ۱۲۵۹ هجری شمسی در خامنه به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات ابتدایی در زادگاهش، به پتروفسک (از شهرهای قفقاز) رفت و در تجارتخانه پدرش مشغول به کار شد، در بازگشت به تحصیل علوم دینی در مدرسه طالبیه تبریز پرداخت، او در کنار علوم دینی، ریاضیات، حکمت، طبیعیات و تاریخ ادبیات را نیز فراگرفت و در اندک مدتی به مدارج بالای علمی نائل شد. او در جنبش مشروطه در صف آزادی خواهان قرار گرفت و پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در پی اولتیماتوم روسیه به دولت ایران، به‌عنوان یکی از مخالفان سرسخت آن به مبارزه برخاست.
او در سال ۱۲۹۵ روزنامه تجدد را در تبریز منتشر کرد. در روز ۱۷ فروردین‌ماه ۱۲۹۹ بر ضد قرارداد استعماری ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله در تبریز قیام کرد. خیابانی همواره آذربایجان را جزء لاینفک ایران و ایران را جزء لایتجزی آذربایجان می‌دانست، این موضوع اتهاماتی را که مخالفان و افراد مغرض به دنبال تغییر نام آذربایجان به آزادیستان به او و قیامش وارد می‌ساختند، نفی می‌کند.
قیام شیخ محمد خیابانی شش ماه به طول انجامید و در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تلاش شد. سرانجام با انتصاب مخبرالسلطنه به سمت والی آذربایجان، او به یاری نیروهای قزاق به سرکوب قیام پرداخت و شیخ محمد خیابانی نیز در روز ۲۲ شهریورماه سال ۱۲۹۹ شمسی برابر با ۲۹ ذی‌الحجه ۱۳۳۸ هجری قمری به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی که به‌طور موقت در گورستان سید حمزه تبریز دفن شده بود، از سوی خانواده‌اش به تهران منتقل و در صحن آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری به خاک سپرده شد.
خانه این شخصیت بزرگ تاریخ معاصر ایران در “محله خیابان” یکی از محلات قدیمی تبریز واقع است که پس از تملک، مرمت و تجهیز آن از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی هم‌اینک به “خانه موزه شیخ محمد خیابانی” تبدیل شده است.