در اردبیل به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر تعدادی از مردم عزادار سعی بر این دارند به هر نحوی شده علاقه و عشق خود را به ائمه اطهار (ع) و به‌ویژه امام حسین (ع) و یاران و انصار وی ابراز کنند؛ در این مسیر دادن احسان و نذری به عزاداران و عامه مردم از آب نوشیدنی گرفته تا انواع و اقسام غذاها ازجمله آداب و رسوم خاص مردم اردبیل در این ماه‌ها است. آداب و رسوم خاص احسان و نذری در حسینیه متبرکه اوچدکان که در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده، ازجمله مواردی است که شاید نظیر آن در هیچ کجای ایران دیده نشود با درنظر گرفتن این موضوع که این نحوه دادن احسان و نذری بنا به منابع موجود مختص دوره صفویه بوده و به‌نوعی بازمانده آداب و رسوم آن زمان است.

بنابر اطلاعات به‌دست‌آمده در ابتدا در منزل شخصی به نام آقای میربابا جنب مسجد کبود اوچدکان احسان و نذری داده می‌شد، وی خادم حرمین شریفین بود و در سفری که به اردبیل داشت (حدود ۱۵۰ سال پیش) بیرق متبرک حضرت ابوالفضل عباس (ع) را از بارگاه حضرت عباس بن علی (ع) آورده و به زنجیرزنان محله اوچدکان اهدا می‌کند. حسینیه متبرکه زنجیرزنان اوچدکان از آن زمان دارای اسم و رسم شد و بعدها هم مکان آن به محل فعلی انتقال یافت.

آغاز نخستین طشت‌گذاری از حسینیه متبرکه اوچدکان

حسینیه متبرکه اوچدکان در تاریخ مذهبی و دینی اردبیل دارای جایگاه خاصی است، به این صورت که به هنگام شروع طشت‌گذاری محلات شش‌گانه اردبیل از ۲۶ یا ۲۷ ذی‌الحجه نخستین طشت‌گذاری از همین حسینیه متبرکه اوچدکان شروع می‌شود و روزهای بعد طشت‌گذاری محلات دیگر اردبیل از سر گرفته می‌شود.

مراسم احسان و نذری این حسینیه معمولاً از ماه صفر شروع می‌شود و با توجه به میزان هزینه‌های جمع شده تا آخر صفر ادامه می‌یابد؛ این مراسم از همان ۱۵۰ سال پیش و تا به امروز با تفصیلات بیشتر و بهتر ادامه یافته و بیشتر مخارج آن را خیرین تقبل می‌کنند.

امور جاری حسینیه توسط افراد خاصی انجام می‌شود که طبق اطلاعات به‌دست‌آمده اسامی تعدادی از آن‌ها که همگی به جوار حق شتافته‌اند شامل حسین آقا طاهری، حاج عمو نجفی (حاجی عمی)، حاج غلام صدرایی، حاج سیدلطیف علوی (که در تهران اقامت داشت و در ایام احسان و نذری ماه صفر به اردبیل می‌آمد)، حاج عزیزآقا رضازاده، حاج بهاءالدین دائی‌زاده، حاج مهدی ارشادی و در حال حاضر هم حاج میرزاآقا امادی در نقش ریش‌سفید امور جاری حسینیه را اداره و مدیریت می‌کند.

متولیان حسینیه افراد دارای وجهه اجتماعی ممتاز هستند

افرادی که در جرگه متولی و ریش‌سفیدان حسینیه می‌آمدند دارای وجهه اجتماعی ممتاز، معتمد بین اهالی و مسلمان معتقد و مخلص بودند. بنا به اظهار حاج میرزاآقا امادی تا ۷-۶ سال بعد از انقلاب در حسینیه حلوا و فطیر (نان محلی) هم از ظهر عاشورا تا سوم امام حسین به‌اندازه ۶۰ من پخت می‌شد که البته بنا به دلایلی خاص این نوع احسان برچیده شد.

همان‌طوری که ذکر شد در این احسان و نذری نظم حرف اول را می‌زند و بر همین منوال در ایام ماه صفر از چهار دسته مهمان پذیرایی می‌شود اولی همسایگان حسینیه؛ چه به مخارج حسینیه و احسان کمک کنند یا نکنند از همگی همسایگان پذیرایی می‌شود. دوم زنجیرزنان حسینیه: اینان هم کمک کنند یا نه، پذیرایی می‌شوند. سوم پذیرایی از فقرا، کارگران مستأصل و افراد نیازمند که البته تشخیص این امر هم به عهده متولی فعلی حسینیه است، چراکه اگر به دست افراد دیگری انجام شود شاید مورد سوءاستفاده قرار گیرد و چهارم افرادی که به مخارج حسینیه کمک کرده‌اند نیز مورد پذیرایی قرار می‌گیرند.

نکته قابل‌ذکر این است که تمامی مهمانان از فقیر و غنی دارای کارت دعوت مخصوص هستند که توسط آن مورد پذیرایی قرار می‌گیرند و کسی بدون کارت دعوت اجازه حضور در احسان حسینیه را ندارد، البته در این ایام اگر غذا و احسان اضافه و زیاد آمد آن را بین کسانی که دم در حسینیه می‌آیند به‌عنوان تبرک پخش می‌کنند.

اشخاصی که در این حسینیه به‌عنوان عمله امام حسین (ع) خدمت می‌کنند در درجه نخست از بین زنجیرزنان خود حسینیه انتخاب می‌کردند و آن‌هایی که مسلمان و دارای وجهه اجتماعی ممتاز و معتمد در بین اهالی محل باشند.

انواع غذاهایی که در حسینیه به‌عنوان احسان و نذری داده می‌شود عبارت‌اند از برنج، آش دوغ، قورمه‌سبزی، مسمای مرغ، پیچاق قیمه (خورشت محلی اردبیل) که هرکدام به‌اندازه نیاز و حتی بیشتر در یک مجمعه مسی برای دو نفر سرو می‌شود.

مهم‌ترین بخش احسان، نحوه پذیرایی

مهم‌ترین بخش احسان و نذری که همان نحوه پذیرایی از مهمانان حسینیه است به این ترتیب بعد از نشستن افراد در سه ستون به‌صورت روبه‌روی هم که هر ستون نیز روبه‌روی چشمه و دری قرار می‌گیرد که نیروها و عمله‌ها از آنجا وارد می‌شوند، با چای از مهمانان پذیرایی می‌شود به این صورت که هم‌زمان از سه چشمه و در یک زمان ۶ نفر (دو نفری) وارد می‌شوند درحالی‌که دستشان زیربرنجی، استکان پایه‌دار نقره‌ای، قاشق کوچک و قند است؛ زمانی که زیرچای را جلوی مهمان می‌گذارند قند سمت راست و قاشق کوچک سمت چپ مهمان قرار می‌گیرد. تمامی این مراحل هم‌زمان و به‌صورت یکسان انجام می‌گیرد و هیچ‌کدام از عمله در این مرحله، عقب یا جلو نمی‌مانند.

بعد از صرف چای و جمع‌آوری بساط چای به‌صورت منظم، تلاوت قرآن مجید به‌صورت جزو شروع می‌شود، بعد از اتمام جزوهای قرآن، دعای ختم قرآن خوانده می‌شود. یک نفر از روحانیون بنام منبر رفته دقایقی صحبت می‌کند و سپس با همان نظم خاص عمله‌ها از چشمه‌ها و درها وارد می‌شوند درحالی‌که آفتابه در دست راست و لگن در دست چپ دارند با آب سرد سراغ مهمانان رفته و مهمانان نیز دست خود را با آب سرد می‌شویند و بعد از اتمام باز هم با همان نظم از در خارج می‌شوند.

شش نفر (دوتایی) هم‌زمان از سه چشمه و در وارد می‌شوند که سه نفر عمله کمکی نیز آن‌ها را همراهی می‌کند- درحالی‌که سینی در دست دارد و داخل آن سفره قرار گرفته، دو نفر اصلی سفره را برداشته و خیلی منظم سفره را پهن می‌کنند و باز با همان نظم خارج می‌شوند و در مرحله بعدی باز با همان نظم برای هر دو نفر از مهمانان یک قرص نان می‌آورند و در سفره مابین آن دو قرار می‌دهند.

در تمامی این مراحل در آشپزخانه (مطبخ) کارها به ترتیب و با نظم جلو می‌رود، به هنگام نوشیدن چای آش دوغ در ظرف ریخته می‌شود، به هنگام تلاوت قرآن قورمه‌سبزی را در ظرف می‌ریزند، به هنگام ختم قرآن و خطابه اهل منبری برنج و پیچاق قیمه را می‌ریزند.

بعد از گذار از تمامی این مراحل نوبت آوردن مجمعه‌های حاوی مواد غذایی است که آن هم باز با ورود عمله‌ها که این بار ۶ نفر (دوتایی) هرکدام دو عمله کمکی هم آن‌ها را همراهی می‌کنند که این دو عمله کمکی هرکدام یک مجمعه در دست دارند و دو عمله اصلی آن‌ها را جلوی مهمانان می‌گذارند.

اولین مجمعه‌ای که آورده می‌شود آش دوغ است و بعد به ترتیب برنج، قورمه‌سبزی، مسمای مرغ، پیچاق‌قیمه و درنهایت آب نوشیدنی با پارچ و لیوان. در تمامی این مراحل آنچه زیاد و عجیب به چشم می‌خورد هم‌زمانی این امور از طرف همه عوامل و نیروها است که همگی هم‌زمان وارد شده و هم‌زمان مواد غذایی جلوی مهمانان گذاشته می‌شود بدون اینکه در این کار کسی از دیگری جلو یا عقب بیافتد.

بعد از اینکه غذاها سرو شد و هر کسی هم خواست باقی مانده آن را برداشت، بازهم به همان ترتیب ذکر شده ظروف جمع‌آوری شده و آن‌ها را در شربت‌خانه تحویل می‌دهند تا آن ظروف توسط بانوانی که برای این کار درنظر گرفته شده‌اند شسته شده در جاهای مخصوص به خود قرار گیرد که این بانوان هم معمولاً از همسران زنجیرزنان یا از اهالی همین حسینیه هستند.

در این حال دعای مخصوص بعد از اتمام غذا (مبنی بر قبولی احسان و نذری) و فاتحه خوانده می‌شود و مهمانان با خواندن حمد و سوره خدای خود را شکر می‌کنند. در این مرحله باز هم آفتابه و لگن و حوله ولی این آر با آب گرم آورده می‌شود تا مهمانان دستان خود را به همان ترتیب قبلی بشویند.

در انتها برای مهمانان در فنجان و نعلبکی شیرکاکائو داده می‌شود و این پایان مراسم باشکوه این احسان حسینیه متبرکه اوچدکان است. بعد میهمانان به ترتیب از سمت دهلیز حسینیه و داخل حسینیه خارج شده می‌روند که تمام این مراسم باشکوه حدود یک تا دوونیم ساعت طول می‌کشد.

تمامی عمله‌ها فقط کار خود را انجام می‌دهند و هیچ‌کسی حق کوچک‌ترین دخالتی در کار دیگری ندارد، به‌عنوان مثال، مسئول چای فقط چای دم کرده آن را می‌ریزد، مسئول قند فقط به کم و زیاد بودن قند نظاره دارد، یا مسئول برنج فقط در کار خودش است و مسئول خورشت پیچاق‌قیمه هم همان‌طور و بقیه عوامل هم به همان صورت تنها به کار خود مشغول‌اند.

هرکسی هم که در کار خود ایراد داشته باشد نمی‌تواند به دیگری تذکر دهد بلکه به متولی و ریش‌سفید حسینیه می‌گویند و او نیز تذکرهای لازم را به فرد یاد شده اعلام می‌کند.

ظروف مختلف غذا که قبلاً همگی مسی بودند از کاسه و دوری (بشقاب) و پارچه گرفته تا آفتابه لگن و گلابدان و غیره که همگی نیز دارای نقش و نگارند، اکنون تعدادی از آن‌ها جمع‌آوری شده و در جاهای مخصوص خود نگهداری می‌شوند و بقیه باز هم به کار گرفته می‌شوند و حسینیه متبرکه اوچدکان تنها مکان مختصی است که تمامی این مراحل پذیرایی از مهمانان در داخل آن انجام می‌گیرد.

نظم و تقسیم کار فوق‌العاده حرف نخست را در نذری حسینیه می‌زند

در مقوله احسان و نذری حسینیه متبرکه اوچدکان، نخستین چیزی که به نظر می‌آید همانا نظم و ترتیب فوق‌العاده‌ای است که از همان ابتدای تأسیس حسینیه وجود داشته و شاید هم خیلی منسجم‌تر و هماهنگ‌تر گشته است و نیز تقسیم کار و وظایفی که هرکدام از عمله‌ها به عهده گرفته و آن‌ها را از دخالت در کار دیگری منع کرده است، توجه به موارد بهداشتی در نحوه پذیرایی از مهمانان نیز شایان توجه است.

آنچه به چشم می‌آید طبقه اجتماعی افرادی است که مورد پذیرایی قرار می‌گیرند، یعنی از هر قشری از دارا و ندار از سفره احسان برکت امام حسین (ع) متنعم می‌شوند و تبعیضی در نوع غذا و نحوه پذیرایی وجود ندارد، نکته مورد اشاره در این مورد، نحوه گزینش نیروها و عمله‌های حسینیه متبرکه است، بدین نحو که بایستی حتماً از اهالی حسینیه و به‌ویژه از دسته زنجیرزنان باشد و در کنار این‌ها نیز مقید بودن به شعائر دینی و مذهبی، دارا بودن وجهه اجتماعی ممتاز و معتمدترین اهالی از مقوله‌های گزینش نیروها است.

بدون شک در ماه‌های محرم و صفر در اکثر شهرها و روستاهای ایران هر کس در حد و توان خود سعی می‌کند که به بارگاه ملکوتی حضرت سیدالشهدا (ع) و فرزندان و یاران باوفای آن حضرت از طرق مختلف که یکی از آن‌ها احسان و نذری دادن است، ارادت و عشق خود را بنمایاند، از دادن آب نوشیدنی، پخش حلوا، نان‌های محلی، انواع آش‌ها و غذاهای محلی و غیره که همگی البته روبه یک سمت دارند و آن تقرب به درگاه الهی و سپس عرض ارادت به ساحت مقدس امام حسین (ع) است.

منبع:میراث آریا