از مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران گرفته تا مسجد تک ایوانی فرومد میامی، همگی نشانگر تاریخ و تمدن استان سمنان و هنرنمایی معماران برجسته این منطقه است.

مسجد جامع سمنان

مسجد جامع سمنان در دوره سلجوقیه ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بناهای تاریخی و آثار اسلامی شهر سمنان است که در امتداد بازار قدیمی شهر و بازار شیخ علاءالدوله واقع شده است. ساخت این مسجد را به قرون اولیه اسلامی نسبت می‌دهند. غیر از مناره غزنوی – سلجوقی مسجد، می‌توان آثاری از دوره‌های ایلخانی، تیموری و تعمیراتی نیز از دوره قاجاریه در مسجد جامع مشاهده کرد. یکی از مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده مسجد شامل ایوان آجری و رفیع آن به ارتفاع بیش از ۲۱ متر و عرض دهنه ۱۰/۴۰ متر است که با کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی مزین شده و مربوط به دوره تیموری است. در گوشه شمال شرقی شبستان شرقی مسجد جامع، منار مسجد واقع است که یکی از زیباترین منارهای تاریخی استان سمنان محسوب می‌شود. بر طبق کتیبه کوفی، منار بین سال‌های ۴۱۷ تا ۴۶۶ توسط ابوحرب بختیار حاکم ایالت قومس در دوره غزنوی بنا شده است. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر است. در اطراف منار نیز کتیبه‌ای با طرح و نقش زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده است.

مسجد امام خمینی (ره) سمنان

مسجد امام خمینی (سلطانی) سمنان در دوران قاجاریه ساخته شده و در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.

این مسجد نمونه‌ای کامل از مساجد چهار ایوانی و معرف معماری عصر قاجار است. این مسجد در سال ۱۳۴۲ ه. ق به همت حاج سید حسن حسنی از علمای بزرگ شهر سمنان و مولی کتاب «منهاج العارفین» در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. در منابع آمده است که هزینه ساخت مسجد امام از مصادره اموال حاکم جبار وقت سمنان تأمین شده است. عناصر تشکیل دهنده مسجد را ایوان‌های متعدد، شبستان‌های وسیع، حجره‌ها و کاشی‌کاری‌های متنوع آن تشکیل می‌دهد. ایوان غربی این مسجد بلندتر از ایوان‌های دیگر ساخته و با کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌هایی مزین شده است. کتیبه‌های داخلی ایوان‌ها با خط ثلث در متن لاجوردی است و آیاتی از قرآن کریم بر روی آن‌ها حک شده است. این مسجد دارای سه در ورودی است و به‌وسیله یک دالان طولانی به تکیه معروف «پهنه» راه دارد. سه در دیگر دارای هشتی، دالان و دهلیز است.

مسجد جامع زاوقان سمنان

در قرن دوم هجری شمسی ساخته و در شمال محله زاوقان شده است.

این مسجد از بناهای قرن دوم هجری شمسی و مربوط به دوره تسلط علویان است که توسط یکی از نوادگان امام سجاد (ع) به نام سید ضیاءالدین محمد بنا شده است. ایوان این مسجد بیش از ۱۰ متر است. قسمت اعظم این مسجد خراب شده و آنچه از این مسجد باقی مانده قوس بلند ایوان و تزئینات آجری آن است.

این مسجد در فهرست ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین (ع) گرمسار

این مسجد در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین (ع) گرمسار در سال ۱۳۱۱ ه. ش توسط حاج آقا بزرگ ابو حسین از اهالی تبریز به‌صورت نیمه‌کاره ساخته شد. بنای مسجد در سال ۱۳۴۸ و هم‌زمان با تشکیل هیات امنا تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید. این مسجد در فاصله بین سال ۱۳۱۱ تا ۱۳۴۸ محل اسکان افراد بی‌بضاعت غیر بومی بوده است.

مسجد جامع حاج نبی ایوانکی

این مسجد در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد شامل دو فرش‌انداز در جهت شرقی و غربی است. شبستان جنوبی آن که محراب مسجد نیز در آن واقع است، عریض‌تر و فرش‌انداز شمالی کم‌عرض‌تر است. در وسط دو فرش‌انداز، چهار ستون مربع شکل وجود دارد که دو ستون آن به اضلاع شرقی و غربی مسجد متصل است. طاق مسجد دارای گنبدهای عرق چین و قوس‌های جناغی است که در ورودی مسجد و در بدنه شمالی آن تعبیه شده و به سمت حیاط شمالی مسجد باز می‌شود. محراب مسجد در وسط دیوار ضلع جنوبی و مقابل در ورودی و در داخل یکی از اتاق نماهای مسجد ایجاد شده و قسمت‌های مختلف آن را با طیفی از رنگ آبی سیر تا روشن، رنگ‌آمیزی شده و آیاتی از قرآن را روی آن نوشته‌اند. این اثر در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

مسجد جامع شاهرود

مسجد جامع شاهرود در دوره ایلخانی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این بنا قدیمی‌ترین مسجد شاهرود است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می‌رسد. بنای کنونی مسجد شامل صحن، شبستان اصلی و ۲ شبستان فرعی است. پوشش بنا به‌صورت طاق و گنبد و با قوس‌های ایرانی است.

مسجد بایزید بسطامی

این مسجد تاریخی در قرن ۶ و ۷ ه. ق ساخته شده و در جوار امامزاده محمد در مجموعه تاریخی بایزید بسطامی واقع شده است.

این بنا از آثار جالب توجه قرن ششم و هفتم هجری قمری است که از دو قسمت متمایز مردانه و زنانه با دو شبستان عمود بر هم تشکیل شده است. بنای مردانه بر روی آثار مسجدی از دوره سلجوقی هم‌زمان با ساخت منار (۵۱۴ ه. ق) قرار گرفته و دارای محراب گچ‌بری نفیس با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گل‌های چهار پر است. بخش فوقانی محراب با کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره ایلخانی و قاجاری آراسته شده است. قسمت زنانه به شکل یک سالن طویل و باریک است و در سقف آن گچ‌بری‌های زیبایی مشاهده می‌شود.

مسجد جامع بسطام

مسجد جامع بسطام در دوره ایلخانی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد توسط غازان خان در بین سال‌های ۷۰۰ تا ۷۰۶ ه. ق ساخته شده است. مسجد جامع بسطام دارای صحن مستطیل شکل روباز و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. بر ایوان مرکزی محراب مسجد گچ‌بری زیبایی دیده می‌شود که دارای کتیبه‌های قرآنی است. تاریخ کتیبه‌های ایوان به سال ۷۰۶ ه. ق برمی‌گردد.

مسجد جامع فرومد

مسجد جامع فرومد در قرن هفتم ه. ق ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد در روستای فرومد از توابع بخش میامی واقع شده و از مهم‌ترین مراکز فعالیت نهضت سربداران بوده و تاریخ بنای این مسجد مربوط به دوره خوارزمشاهیان است. این مسجد دو ایوانی و مشتمل بر شبستان، رواق و اتاق گنبد دار است. سر در ورودی مسجد در ضلع شمالی مزین به تزئینات آجرکاری، گچ‌بری و تعدادی کتیبه است. در این مسجد از فراز ستون نمای پایه ایوان غربی کتیبه‌های کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز شده و بر ستون نمای پایه شرقی خاتمه می‌پذیرد.

مسجد تاریخانه دامغان

مسجد تاریخانه دامغان در ۱۳۰ تا ۱۷۰ ه. ق بنا شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد یکی از بناهای کهن و نمونه‌ای از مساجد اولیه در ایران است. ساخت این مسجد به سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ ه. ق نسبت داده شده است. نام تاریخانه از دو واژه «تاری» و «خانه» تشکیل شده است که تاری لفظی ترکی و به معنای خدا است. خدای خانه از اولین نمونه‌های مساجدی است که در آن مناره نیز یکی از عناصر تشکیل دهنده بنا است. این مسجد دارای حیاط مربع شکل در سمت قبله، یک تالار ستون‌دار و در سه طرف دیگر دارای رواق است. مصالح به کار رفته در این مسجد خشت و آجر است. شیوه معماری این مسجد مأخوذ از دوره ساسانی است. این مسجد در طی قرون متمادی بارها مورد مرمت قرار گرفته و پس از مسجد جامع فهرج یزد یکی از کهن‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود. مناره اولیه مسجد تاریخانه در داخل مسجد بوده که تخریب شده است. مناره کنونی مسجد نیز در جنب مسجد در دوره غزنویان بنا شده است. این مناره دارای ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله است.

مسجد جامع دامغان

مسجد جامع دامغان در دوره غزنوی- سلجوقی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ابن بنا شامل صحن وسیع مشتمل بر چهار شبستان است که شبستان قدیمی آن سه ایوانه و دارای یک مناره تاریخی است. بنای اولیه مسجد مربوط به دوره غزنوی است. این مسجد دارای دو شبستان مربوط به دوران معاصر و یک شبستان زیرزمینی است که این شبستان در دوره قاجار و توسط میرزا محمدخان سپهسالار دامغانی ساخته شده است. در شمال شرقی این مسجد مناره‌ای به ارتفاع حدود ۳۱ متر قرار دارد. سطح مناره با آجرهای نازک کوچک تزئین شده و شامل کتیبه‌ای قرآنی است. تاریخ بنای مناره به دوره سلجوقی برمی‌گردد.

مسجد حاج شکرالله

مسجد حاج شکرالله دامغان در دوره ایلخانی با شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای این مسجد از خشت است اما در قسمت ورودی مسجد به دلیل بازسازی و مرمت از آجر قزاقی استفاده شده است. پلان این مسجد مربع است و سقف آن گنبدی شکل است. در دیوار جنوب غربی مسجد نیز محراب وجود دارد.

مسجد جامع صیدآباد 

مسجد جامع صیدآباد دامغان در اواخر ایلخانی، اوایل صفویه ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین سرخه

این مسجد رو‌به‌روی حسینیه شهدا قرار گرفته است و منسوب به دوره قاجاریه است.

پلان مسجد بر پایه مربع شکل گرفته است و هر یک از کنج‌های آن به یکی از چهار جهت اصلی جغرافیایی تعلق دارد. در کنج جنوبی مسجد با محرابی مواجه هستیم که در محل محراب قدیمی مورد نوسازی قرار گرفته و با نمای سنگ کار شده است. فقط در نمای ورودی کاشی‌های هفت‌رنگ جدیدی کار شده است که تنها عامل تزئینی مسجد به شمار می‌روند. این مسجد به شماره ۵۶۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا