شرق اصفهان، آن‌جا که زنده‌رود از پل‌های پرطمطراق می‌گذرد و به «شهرستان» می‌رسد، آغاز می‌شود. این چند کیلومترِ پایانیِ رود زندگی‌بخشِ که این روزها مُرده، خود سرآغاز ورود به دنیایی اسرارآمیز است. دنیایی که ریشه در خاک دارد و تمدن خاصش به قرن‌ها قبل باز می‌گردد، روزهایی که خِشت و گِل محافظ جان انسان‌ها بود.

داستان شرق پیچیده و عجیب است و تمدن اصفهان هم از همان سو سرچشمه می‌گیرد، تمدنی که پیش از اسلام از «جی» تا «گاوخونی» آغاز، در قرن‌های ابتدایی اسلامی به «جوباره» رسید و در نهایت در دوران صفویه و در «جلفا» و «نقش‌جهان» باشکوه‌ترین در زمان خود شد.

در این راه طولانی که آفتاب سخت همواره در کمین مسافرانش است، آثاری از این تمدن بر جای مانده که یکی از آن‌ها در ۴۰ کیلومتری شرق شهر اصفهان و در زمینی که برسیان خوانده می‌شود و روزگاری «پارسیان» و روزگاری دیگر «بیستون» بوده، جا خوش کرده. محلی که پیدایش و ساخت‌وساز در آن به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، به گواه تاریخ‌دانان روزگاری یکی از مراکز دینی زرتشتیان بوده است.

اما با ورود اسلام به خاک ایران و تغییر دین و مذهب مردم این بخش از فلات ایران، آتشکده‌ها جای خود را به مساجد دادند و تمدن ایرانی با آموزه‌های اسلامی ترکیب شد. در سال‌های ابتدایی آشنایی ایرانیان با اسلام مساجد مختلفی در این سرزمین ساخته شد، از مسجد فهرج گرفته تا مسجد جامع زواره و مسجد جامع عتیق اصفهان.

یکی از مساجد مهم که در سده‌های ابتدایی هجری قمری ساخته شد، مسجد برسیان است، مسجدی که زمان ساخت مناره آن را در حدود سال ۴۹۵ هجری قمری تخمین می‌زنند و بنای کنونی مسجد را متعلق به سده پنجم قمری می‌دانند و به عقیده بسیاری در روزگاری آتشکده‌ای برای عبارت زرتشتیان بوده است. بنای ابتدایی مسجد برگرفته از معماری ساسانی و با چهارطاقی و گنبدخانه ساخته شده که در نوع خود جز اولین‌ها است.

البته تاریخ دست نرم خود را بر روی این مسجد کشیده در هر دوره‌ای سبک و سیاق آن را تغییر داده و چیزی به معماری مسجد و مناره برسیان اضافه کرده است. بنایی که در حال حاضر به عنوان مسجد برسیان وجود دارد مربوط به عصر سلجوقی و دورانی است که آجر نقش اساسی در تزئین و ساخت مساجد داشته و خشت و گل به حاشیه رانده شدند.

از طرفی مناره ستونی مدور این مسجد که تاریخی بس دیرینه‌تر از بنای اصلی دارد، بدون سکو یا پایه صرفاً با آجر و ملات گچ ساخته شده و قطر آن در سطح زمین ۷۵ متر و ارتفاع آن ۵۵ متر بوده که از طریق پلکان مدور امکان صعود از آن و رسیدن به منظره بی‌نظیر گندم‌زارهای شرق وجود دارد.

اگرچه برخی معماران و مورخان مناره و مسجد برسیان را یکی از بهترین نمونه‌های «آجرچینی» در عصر سلجوقیان می‌دانند، اما این تنها سلاجقه نبودند که در تکمیل این شاهکار نقش داشتند. در عصر صفوی نیز برسیان محلی مهم و پررونق بوده که به دلیل نزدیکی و آب و هوای خوب، تبدیل به تفرجگاهی برای درباریان پایتخت‌نشین در اصفهان شد.

برخی از کاشی‌کاری‌هایی که بسیار محدود در مسجد دیده می‌شود، برای عصر صفویان است. همچنین معماران صفوی صحنی نیز به این مسجد اضافه کردند تا مسجد برسیان بیش از پیش شکل و شمایل مسجدی که امروز تصور می‌شود را داشته باشد.

تمامی این ویژگی‌های باعث شده تا برسیان به یکی از منابع پژوهشی بین اساتید تاریخ و معماری تبدیل شود و روایت‌گر سبک معماری بناهای مذهبی در دوره‌های مختلف ایران پیش از اسلام و ایران در دوران اسلامی باشد. این ویژگی منحصربه‌فرد در کنار اهمیت این بنا برای مردم محلی، تلاش‌ها را برای حفظ و نگهداری آن بالا برده و هیئت امنا مسجد همواره بر حفظ و نگهداری آن تاکید دارند.

مهر نوشت، آن‌چه طی سال‌های اخیر شرق اصفهان را برایمان متصور ساخته چالش‌های ناشی از بحران آب، تالاب مرده گاوخونی، بیماری سالک و همه معضلاتی است که مردم مهربان این خطه را درگیر ساخته اما در این بین نباید فراموش کنیم که شرق اصفهان علی رغم همه چالش‌های فراوانش زیبایی‌هایی دارد که به ما یادآوری می‌کند زندگی در خطه خطه ایران باستانی و متمدنمان همچنان جاری است و باید در کنار همه تلخی‌ها، شیرینی داشته‌هایمان را نیز یادآور شویم.