مسجد جامع عتیق از قدیمی ترین مساجد شهر شیراز است و بنای آن را به دوران حکومت عمرولیث صفاری در قرن سوم هجری قمری نسبت می دهند. از بخش هایی که در آن روزگار ساخته شده آثار ناچیزی برجای مانده؛ همچنین به نظر می رسد که حیاط مسجد نیز طی قرن ها کوچکتر شده است. همچنین علارغم مرمت هایی که عمدتا در دوران صفوی انجام شده است، بخشی از تزئینات سنگی و آجری ساختمان مسجد به مرور زمان از بین رفته اند؛ با این همه آنچه از این مسجد امروز باقی مانده گواه شکوه و زیبایی پیشین آن است.

مسجد جامع عتیق شهر شیراز در مشرق حرم مطهر شاهچراغ (ع) قرار گرفته و چندین شبستان و حجره و یک خدایخانه را در خود جای داده است. شش در ورودی – در ضلع های شمالی و جنوبی هر کدام یک در و در اضلاع شرقی و غربی هر کدام دو در – مسیر ورود نمازگذاران به این مسجد را فراهم می کنند. همچنین صحن وسیع مسجد سابقا با سنگ مرمر پوشیده شده بوده و در ابتدای دالان های ورودی سنگاب هایی جهت وضو گرفتن تعبیه شده بودند. در میانه ی صحن نیز بنایی مکعبی به نام خدایخانه در قرن هشتم هجری قمری ساخته شده و محل تلاوت قرآن و نگهداری قرآن های خطی بوده است. تزئینات بیرونی خدایخانه منحصر به فرد و زیبا هستند.

سر در شمالی مسجد جامع عتیق شهر شیراز با کاشی مقرنس کاری شده و از آنجا که بر چهار کتیبه ی اطراف آن نام دوازده امام نقش بسته است به این دروازه، دروازه ی دوازده امام معروف می گویند. علاوه بر این، بر فراز در ورودی این بخش کتیبه ای مربوط به دوران صفوی دیده می شود. علاوه بر دروازده ی ورودی، در ضلع شمالی یک طاق نمای مرتفع کاشیکاری شده با دو گلدسته ی مقرنس کاری شده نیز دیده می شود. پنج طاق نما و شبستان کوچکی که پشت آنها قرار دارد در سمت غرب طاق نمای اصلی وجود دارد. در سمت دیگر طاق نمای اصلی در زمان پهلوی شبستانی وسیع و دو طبقه با آزاره ها و محرابی مرمرین ساخته اند. ستون ها و دیوارهای این شبستان به زیبایی کاشی کاری شده اند و آیات قرآن، تصاویر گل و بته و نقوش اسلیمی زینت بخش آنها هستند.

همانند ضلع شمالی، در ضلع جنوبی مسجد جامع عتیق شهر شیراز یک طاق نمای بزرگ به چشم می خورد؛ اما بخش هایی از این طاق نما تخریب شده و هم اینک در دست مرمت است. از آثار باقی مانده در تزئینات این طاق می توان به بخشی از کتیبه ای به خط ثلث اشاره کرد. علاوه بر این طاق نما یک شبستان نیز در ضلع جنوبی قرار دارد و در سر در آن کتیبه ای مربوط به دوران شاه طهماسب اول صفوی دیده می شود. محراب این شبستان نیز با کاشی کاری تزئین شده و سوره ی حمد به خط کوفی و آیاتی دیگر به خط نسخ در اطراف آن نگاشته شده اند. دو شبستان دیگر نیز در این قسمت وجود دارند که در شبستان کوچکتر چهل ستون مکعب دیده می شود. این شبستان همچنین چهار در به سمت حیاط مسجد دارد. شبستان دیگر بزرگ با آزاره های مرتفع مرمرین است و یکی از درهای وروردی ضلع غربی به آن رهنمون می شود. همچنین در این شبستان منبری ساخته شده از چوب و سنگ مرمر و با دوازده پله دیده می شود.

در ضلع غربی این مسجد ده طاق نما دیده می شود؛ پشت این طاق نماها یک شبستان کوچک قرار دارد و یکی از آنها نیز به یک در ورودی راه دارد. همانطور که پیشتر ذکر شده در ضلع غربی مسجد جامع عتیق دو در ورودی وجود دارد؛ درِ دیگر این ضلع با کاشی، معرق و مقرنس تزئین شده است. همچنین بر کتیبه ای به خط ثلث که بر فراز این در قرار دارد آیاتی از قرآن نقش بسته است. این در یکی از مهمترین ورودی های مسجد جامع عتیق شهر شیراز است و به شبستان بزرگی که در ضلع جنوبی قرار دارد و پیشتر درباره ی آن صحبت شده باز می شود.

در ضلع شرقی مسجد جامع عتیق یک طاق نمای بزرگ در میانه و در هر طرف آن چهار طاق نمای کوچک وجود دارد. یک شبستان کوچک و یک در ورودی از دیگر بخش های این قسمت اند. تمامی طاق ها و شبستان های مسجد جامع عتیق شهر شیراز به ستناسب و زیبایی در کنار هم قرار گرفته اند و در کل، مجموعه ای باارزش به وجود آورده اند که یکی از گرانقدرترین نمونه های معماری کشور به شمار می رود و بازدیدکنندگان فراوانی را به خود جلب می کند.

• آشنایی با سایر دیدنیهای شیراز